«Кабардинка» къэфакIуэ гупыр къызэрызэрагъэпэщам теухуауэ дэфтэр пыухы-кIахэр щIэлъкъым КъБР-м и архив Iуэху-щIапIэм. Зэрыхабзэщи, сыт хуэдэ художественнэ гупми гъащIэм лъэбакъуэ щичауэ къыщалъытэр ар цIыхухэм япэу щаIущIарщ. Абы тепщIыхьми, «Кабардинка»-р апхуэдэу хэхауэ утыку къихьауэ щытакъым.
ТегъэщIапIэ пщIы хъуну дэфтэрхэм яхы-болъагъуэ Налшык къалэ дэт Ленинскэ еджапIэ къалэ цIыкIум (ЛУГ-м) епхауэ 1933 гъэм жэпуэгъуэм и 1-м Лъэпкъ художественнэ студие къызэIуахауэ зэрыщытар, драмэ, къэфакIуэ, лъэпкъ макъамэ Iэмэпсымэхэм зыщыхуагъасэ, театр-декоративнэ къудамэхэр хэту. Аращ «Кабардинка» ансамблым щIэдзапIэ хуэхъуар. Абы и щыхьэту къэпхь хъунущ нэгъуэщI зы дэфтэри: Къэбэрдейм уэрэдымрэ къафэмкIэ и къэрал ансамблым и илъэс 20-р гъэлъэпIэным теухуауэ КПСС-м и обкомым 1954 гъэм мэлыжьыхьым и 26-м къыдигъэкIа унафэр.
Лъэпкъ гъуазджэм «Къафэм»
нэхъ дахэ иIэу сщIэркъым…
Улановэ Галинэ.
Дызэрыщыгъуазэщи, Къэбэрдей-Балъкъэрым и щэнхабзэм мыхьэнэшхуэ зиIэ Iуэхухэр щекIуэкIащ 1930 гъэхэм. Адыгэхэмрэ балъкъэрхэмрэ зэи ямыIауэ къызэрагъэпэщат лъэпкъхэм я щэнхабзэ къулеигъэхэм зезыгъэужьыну къэфакIуэ ансамбль лъэщ, макъамэ Iэмэпсымэхэр щIыгъуу.
Нэхъ иужьыIуэкIэ абы Уэрэдымрэ къафэмкIэ ансамбль фIэщыгъэр иратауэ щытащ. Гупым хэтт къэфакIуэхэр, хор, лъэпкъ макъамэ IэмэпсымэхэмкIэ квартет мыин. Япэ махуэхэм щегъэжьауэ мы ансамблыр я лъэпкъ макъамэхэмрэ къэфэкIэхэмкIэ Кавказ Ищхъэрэм щапхъэ щыхъуат. «Къафэ», «Ислъэмей», «Абдзах», «Тёгерек-тепсеу», «Удж», нэгъуэщI къэфэкIэ куэди абы игъэзащIэрт. Ансамблым хэт артистхэр хущIэкъурт лъэпкъым и къафэжьхэр зэрахъумэным.
Зэман кIэщIым къриубыдэу къэфакIуэ гупыр республикэм и лэжьакIуэбэм фIыуэ ялъэгъуащ. Артистхэм, гугъуехьым щымышынэу, ерыщу лъэпкъ къэфэкIэ зэмылIэужьыгъуэхэм зыхуагъасэрт, жылагъуэ нэхъ пхыдзахэм щагъэлъагъуэ я пшыхьхэр нэхъ щIэщыгъуэ, гукъинэж зэращIыным иужь итхэт.
Ансамблым и зэфIэкI игъэлъэгъуэну хамэ къэрал япэу щыкIуар 1934 гъэрщ. Украинэм и КП(б)-м и ЦК-м и япэ секретарь Постышев Павел Киев къалэ ар иригъэблэгъат Октябрь Социалистическэ революцэр илъэс 17 зэрыхъур щагъэлъапIэ зэхыхьэм хэтыну.
КъыкIэлъыкIуэ илъэсым, щIышылэм и кIэхэм, СССР-м и Советхэм я VII союзпсо съездым и лIыкIуэхэм я пащхьэ «Кабардинка»-р къыщыфащ. А лъэхъэнэм къэфакIуэхэм Iэмал яIащ тхакIуэшхуэ Горький Максим IущIэну. 1939 гъэм Москва щекIуэкIырт ВКП(б)-м и XVIII съездыр. Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал ансамблым аргуэру пщIэшхуэ къыхуащIащ съездым и лIыкIуэхэр зыхэтыну пшыхьым щыIэну. Абы щыгъуэм пэшым щIэсат Правительствэмрэ партымрэ я унафэщIхэр, Ворошилов Климентрэ Буденный Семёнрэ яхэту.
Ди артистхэр яIущIауэ щытащ советскэ макъамэ гъуазджэм и цIыху цIэрыIуэхэм: СССР-м и Театр Иным и уэрэджыIакIуэ пажэ, цIыхубэ артисткэ Неждановэ Антонинэ, композитор Мурадели Вано, нэгъуэщIхэри. Абыхэм ягъэщIэгъуат къэфакIуэхэм я IэкIуэлъакIуагъэр, щытхъушхуи ансамблым къыхужаIат.
1939 гъэм щэкIуэгъуэм и 20-м КъБАССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумым и унафэкIэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым Къафэмрэ макъамэмкIэ и къэрал ансамблым ЩIыхь тхылъ къыхуагъэфэщащ КъуэкIыпIэ Жыжьэм лэжьыгъэ купщIафIэ зэрыщригъэкIуэ-кIам папщIэ.
АдэкIэ ансамблыр гъуэгуанэ кIыхь теуващ. Москва, Ленинград, Киев, Мурманск, Иркутск, Томск, Пермь, Свердловск, Омск, Новосибирск, Красноярск, Киров, Улан-Удэ, нэгъуэщI къалэхэми концертхэр щатащ. КъэфакIуэ гупым и япэ артистхэр яхуэзауэ щытащ къэралымрэ партымрэ я лэжьакIуэ нэхъыщхьэхэу Калинин Михаил, Жданов Андрей, уэрэджыIакIуэ цIэрыIуэ Утёсов Леонид, нэгъуэщIхэми.
Концерт къэсыху гупым и зэфIэкIым хэхъуэ зэпыту екIуэкIащ. Ар я фIыгъэщ актёр гъуэзэджэхэу Атэлыкъ Аслъэнджэрий, Болэ Мурат, Дыкъуэ Заудин, Исаковэ Галинэ, Къэбэрдокъуэ Тамарэ, Къанэмэт Марие, Къумыкъу Зухра, Кумыщ Нану, Лэкъун Жанусэ, Рахаев Екъуб, Ульбашев Мутай, Хъан (Гегиевэ) Женя, Шаваев Берман, Этезовэ Сакинат, Къашыргъэ КIурацэ (пшынэ), Ашуров Танахум (зурна), Исаков Арон (бубен), нэгъуэщI куэдми.
Хэку зауэшхуэм и зэманым ансамблым и артист куэд Iэщэ къащтэри бийм ерыщу пэщIэтащ, апхуэдэуи зауэлIхэм я гукъыдэжыр къаIэту концертхэр губгъуэхэм, уIэгъэ хъуахэр зыщIэлъ сымаджэщхэм, заводхэм, фабрикэхэм щатащ. Республикэм и къалащхьэр нэмыцэ фашистхэм яубыдыхункIэ къэфакIуэ гупым еш ямыщIэу я къалэныр ягъэзэщIащ. 1942 гъэм жэпуэгъуэм и 25-м къыщыщIэдзауэ абы и лэжьыгъэр пIалъэкIэ къызэтеувыIащ.
ЩIэрыщIэу ансамблыр гъуэгу
щытехьэжар 1943 гъэм и щIышылэрщ. А гъэ дыдэм и накъыгъэ, мэкъуауэгъуэ мазэхэм партым и щIыналъэ комитетым ВКП(б)-м и район комитетхэм тхыгъэ яхуегъэхь ансамблым дэIэпыкъуну къыхуриджэу. Абыхэм я пщэрылът концертхэр щекIуэкIыну пэшхэр къэгъэхьэзырыныр, шхынкIэ, нэгъуэщI-къинэмыщIхэмкIэ ахэр зэгъэпэщыныр, пшыхь нэхъыбэ цIыхубэм папщIэ егъэкIуэкIынымкIэ зыщIагъэкъуэныр.
Партым и щIыналъэ комитетым зэпымыууэ и нэIэ тригъэтт къэфакIуэ гупым я Iуэху зэрекIуэкIым. Апхуэдэу 1955 гъэм бадзэуэгъуэм и 25-м КПСС-м и обкомым и бюром иригъэкIуэкIат «Къэбэрдейм Къафэмрэ уэрэдымкIэ и къэрал ансамблым и IуэхукIэ» зэIущIэр. Абы ипкъ иткIэ ящIа унафэм итт: «Ансамблым и лэжьыгъэр зэфIихын, и репертуарыр нэхъ къулей хъун папщIэ, актёр пажэхэр, уэрэдыжьхэр екIуу зыгъэзащIэхэр, къэфакIуэ лъэщхэр къыхэшын;
адыгэбзэр щадж, макъамэмрэ сольфеджиомрэ щыхуагъасэ дерсхэр гупым хэтхэм папщIэ къызэгъэпэщын;
КПСС-м и къалэ комитетым иIыгъ парт библиотекэм и пэ-шыр ансамблым хуит хуэщIын;
гъуазджэм и лэжьакIуэхэр фэтэркIэ къызэгъэпэщыныр къалэм и гъэзэщIакIуэ комитетым и пщэ дэлъхьэн;
Къэбэрдей АССР-м гъуазджэмкIэ и лэжьакIуэхэм папщIэ фэтэр 32-рэ хъу унэ ухуэнымкIэ хуитыныгъэ къыдэхын.
Зи гугъу ящIа Iуэхугъуэхэр зэрекIуэкIым теухуа тхыгъэ (1956 гъэм накъыгъэм и 10) хъума хъуащ. Абы зэритымкIэ, ансамблыр ирагъэфIэкIуэн мурадкIэ, лэжьыгъэшхуэ а зэманым ирагъэкIуэкIат, гупым къыхашат хорым хэт артистхэр, къэфакIуэ ныбжьыщIэ нэхъыфIхэр, апхуэдэуи зэхагъэуват Къэбэрдейр Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 400 щрикъум ягъэлъэгъуэну концертыр.
1957 гъэм ансамблыр Совет щIалэгъуалэм я союзпсо фестивалым, ЩIалэгъуалэмрэ студентхэмрэ я VI дунейпсо фестивалым, Театрхэм, ансамблхэмрэ хорхэмрэ я союзпсо фестивалым лауреат щыхъуащ. Совет лъэхъэнэм и балеринэ цIэрыIуэ Улановэ Галинэ ЩIалэгъуалэмрэ студентхэмрэ я VI дунейпсо фестивалым (Москва) и къэпщытакIуэ гупым хэту «Къафэр» Къэбэрдей-Балъкъэр къэфакIуэ гупым игъэзащIэу къыщилъэгъуам, «Лъэпкъ гъуазджэм «Къафэм» нэхъ дахэ иIэу сщIэркъым», - жиIауэ щытащ.
КъыкIэлъыкIуэ илъэсым ансамблыр щыIащ Монголие Республикэм. 1958 гъэм бадзэуэгъуэм и 9-м ТАСС-м къызэритамкIэ: «Бадзэуэгъуэм и 7-м Улан-Батор къыхуеблэгъащ КъБАССР-м уэрэдымрэ къафэмкIэ и ансамблыр. Артистхэм я пашэщ КъБАССР-м щэнхабзэмкIэ и министр Къардэн Башир… Дыгъуасэ Монголие Республикэм и къэрал музыкэ-драмэ театрым абыхэм я пшыхьыр щызэхэтащ. Ар цIыхухэм ягу дыхьащ».
1965 гъэм и гъэмахуэрщ мы ансамблыр къэфакIуэ гуп щащIыжар, «Кабардинка» къыщыфIащар. Гупым и хорыр республикэ радиом иратыжат.
1967 гъэм, Октябрь Социалистическэ революцэр илъэс 50 щрикъум, Москва зыкъыщагъэлъагъуэрт къэралым и художественнэ гуп нэхъыфI дыдэхэм. Абыхэм яхэтт «Кабардинка»-ри. Кремль театрымрэ Чайковский Пётр и цIэр зезыхьэ концерт пэшымрэ щагъэзэщIа лъэпкъ къэфэкIэхэм псори итхьэкъуат. ФIыщIэ, щытхъу псалъэ куэд къэфакIуэ гупым къыщыхужаIат Спортым и унэм щызэхэта «Урысейм и вагъуэхэр» зэхыхьэми.
1967 гъэм фокIадэм и 30-м «Советская культура» газетым итхащ: «Гум хыхьэу макъамэ дахащэ къэIуащ, цIыхухэм зы телъыджэ зэралъагъуным зыхуагъэхьэзыращ. Уардэрэ зэпIэзэрыту утыку къихьащ «Кабардинка»-м и къэфакIуэхэр. Пщащэ зэкIужхэмрэ щIалэ къуданхэмрэ еплъхэм тэлайкIэ ящыгъупщам хуэдэт я гукъеуи я лэжьыгъи. УщыгуфIыкI хъунущ апхуэдэ ехъулIэныгъэрэ зэфIэкIрэ зыбгъэдэлъ ансамблым».
1968 гъэм, жэпуэгъуэ - дыгъэгъазэ мазэхэм хуэзэу, «Кабардинка»-р Марокко, Алжир, Тунис, Ливие къэралхэм щыIащ. Махуэ 55-кIэ гупым къызэпича гъуэгуанэр купщIафIэт: къалэ 29-м я гулъытэ къихьэхуат, пшыхьу 52-рэ игъэлъэгъуат, цIыху мин бжыгъэхэм закъригъэцIыхуат.
1972 гъэм «Кабардинка»-м зыкъыщигъэлъэгъуащ Австралием, Сингапурым, Филиппинхэм.
1974 гъэм мазиплIым щIигъукIэ къэфакIуэ гупыр щыIащ Латин Америкэм и къэрал 11-м. Абыхэм радиокIэ, телевиденэкIэ тепсэлъыхьырт, газет цIэрыIуэхэр тетхыхьырт, икIи къыхагъэщырт гупым игъэзащIэ лъэпкъ къэфэкIэхэр зэрыгъэщIэгъуэныщэр, езы щIалэхэмрэ пщащэхэмрэ зэрызэпIэзэрытыр. Куэдым къалъытат «Кабардинка»-р гъуазджэм и фIыпIэу.
«Ла капиталь» аргентинэ газетым (Росарио къалэ) къытридза тхыгъэм, «Кабардинка»-м и дахагъэр гъунапкъэншэщ» зыфIащам, хэтщ: «Ансамблым дигъэлъагъу теплъэгъуэ телъыджэхэм журналистхэр дыкъегъэуIэбжь, абы и теплъэ гъуэзэджэр къызэрытIуэтэну псалъэхэр тхуримыкъу мэхъу».
Колумбием и «Эль тьемно» газетым: «Критикхэмрэ гъуазджэм и цIыху пэрытхэмрэ мы къэфакIуэ гупыр адрейхэм къазэрыщхьэщыкI и ехъулIэныгъэр зыхуахьыр абы IуэрыIуатэр къызэригъэсэбэпырщ, и лъэпкъ къэфэкIэжьхэр зэрихъумэрщ».
«Ла пренса» мексикэ газетым и зы къыдэкIыгъуэм щитхат: «Кабардинка»-р - дахагъэм и дамыгъэщ, абы и артистхэм я теплъэм лъагъуныгъи, хахуагъи, щыпкъагъи хыболъагъуэ».
1977 гъэм Чехословакием, Польшэм, ФРГ-м, Сирием, иужькIэ ГДР-м (1978), Иорданием (1981), Бразилиемрэ ЧССР-мрэ (1983), 1987 гъэм - аргуэру Польшэм, 1988 гъэм - ещанэу Чехословакием концерт щитащ «Кабардинка»-м.
Сыт хуэдэ щIыпIэ щымыIами, ансамблым дэнэкIи Iэгуауэшхуэхэр къыщыхуаIэтащ. Къыхэгъэщыпхъэщ Совет Союзымрэ адрей къэралхэмрэ я щэнхабзэр зэпыщIэнми гупым и гуащIэшхуэ зэрыхилъхьар.
«Кабардинка» Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал академическэ ансамблыр щызэфIэува лъэхъэнэр ди щIыналъэм и тхыдэм щыщ зы IыхьэфIщ.
Ансамблым утыку къришащ къэфакIуэ пщIы бжыгъэхэр, абыхэм ящыщ куэдым къыхуагъэфэщащ РСФСР-м, КъБАССР-м я цIыхубэ, щIыхь зиIэ я артист цIэ лъапIэхэр, къратащ СССР-м и медалхэр, орденхэр, щIыхь, фIыщIэ тхылъ бжыгъэншэхэр.
АЩХЪУЭТ Раисэ.
1967 гъэ
Зэщхьэгъусэхэм я къафэ
ДзыхьмыщIхэ Къэралбийрэ Зарэрэ ящыщщ зи зэфIэкIрэ зи гуащIэ мымащIэрэ «Кабардинка» къэфакIуэ гупым езыхьэлIахэм. Абыхэм мызэ-мытIэу къыхуагъэфэщащ СССР-м, УФ-м ЩэнхабзэмкIэ я министерствэхэм я ЩIыхь тхылъхэр. Ансамблыр зэрыщыIэ илъэс 80-м къриубыдэу абы хэта цIыхуитIырщ Лэжьыгъэм и Бэракъ Плъыжь орденыр зратар, а тIум (япэу зыхуагъэфэщар Шэру Сонящ) язщ Къэралбий - 1976 гъэрщ апхуэдэ пщIэ абы къыщыхуащIар. Зарэрэ Къэралбийрэ хэтащ Октябрь революцэр илъэс 60 щрикъум Москва щрагъэкIуэкIа зэхыхьэхэм. «Кабардинка»-р - ар ди гъащIэращ. Ди хабзэ, нэмыс, цIыхугъэ - псори къызыхэтхар аращ», - жаIэ зэщхьэгъусэхэм.
Ансамблым хыхьэн и пэ къихуэу Къэралбий хэтащ Профсоюзхэм ЩэнхабзэмкIэ я унэм Ульбашевэ Эммэ щигъасэу щыта гупым, мазитIкIэ токарь-учётчикыу «Искож» промышленнэ IуэхущIапIэм щылэжьащ, къуажэми (Хьэтуейщ зыщыщыр) къэфакIуэ гуп цIыкIу щигъэсэну хунэсащ. «Ансамблым сыкъащтэн щхьэкIэ си къэфэкIэр зрагъэлъагъун хуейтэкъэ?! Сагъэуващ сыкъэфэну. Къыспагъэувар хэтыт? ЦIыхубз цIэрыIуэ, къэфакIуэшхуэ Шэру Сонят. Ар къыщыслъагъум, си лъакъуэхэр щIэкIэзызыхь хъуат. Иужьым Соня къызэпсалъэщ, сытригъэгушхуэри, сыкъэфащ, гупми сыхагъэхьащ», - жеIэ Къэралбий.
Зарэ (КIуантIэхэ япхъущ, Тэрч къалэ щыщщ) япэ дыдэу «Кабардинка» къэфакIуэ гупыр щилъэгъуам илъэс 13 фIэкIа хъуатэкъым. Хъыджэбз цIыкIур ансамблым хэтхэм я къэфэкIэ-зыIыгъыкIэм занщIэу итхьэкъуат, ауэ и пщIыхьэпIи къыхэхуатэкъым зэгуэр езыри абыхэм къахэхутэну. Нэхъ щыцIыкIухэм ар Пионерхэм я унэм екIуалIэу щытащ, иужькIэ культпросвет училищэм щеджащ. 1962 гъэм, еджэныр къиухыным илъэс ныкъуэ хуэдэ иIэжу, а зэманым республикэм щэнхабзэмкIэ и министру щыта Ефэнды Джылахъстэн къэфакIуэ ныбжьыщIэ зытIущ къыхишри, «Кабардинка»-м я гъусэу зыкъагъэлъэгъуэну Сыбыр игъэкIуауэ щытащ. Зарэ абыхэм ящыщт, иужьми гупым къыхэнэжри илъэс 22-кIэ къыщыфащ.
«Кабардинка»-р арагъэнщ, дауи, зэщхьэгъусэхэр фыщызэрыцIыхуар», - щыжыпIэкIэ, гуапэу къыпогуфIыкIхэр. ЗэрыгурыIуэгъуэщи, къафэм ахэр зэпищIащ. Япэ дыдэу Къэралбийрэ Зарэрэ къыщызэдэфащ «Къуажэм и къафэм», «Ислъэмейр» илъэс 17-кIэ утыку кърахьащ, псоми щIэдзапIэ яхуэхъуауэ къэплъытэ хъунур я «ХьэгъуэлIыгъуэ къафэрщ». Щауэмрэ нысащIэмрэ я къафэр, Ульбашев Мутай игъэувауэ щытар, абыхэм екIуу ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ къэрал драмэ театрым щагъэлъэгъуат. Абы еплъыну кърихьэлIахэм яхэтат Мэлбахъуэ Тимборэ, ШэджыхьэщIэ Мухьэмэд, республикэм и нэгъуэщI лIыщхьэхэри.
Зарэ Африкэм тIэу щыIащ, апхуэдэуи щымыгъупщэжхэм ящыщщ Нигериемрэ Германиемрэ ансамблым хэту зэрыкIуар. «Африкэм япэу щытта концертыр гъэщIэгъуэн хъуат. Дыкъафэри дыувыжауэ дыщытт. ДыкъэуIэбжьат, псори щымти, ауэ итIанэ и кIэ дыдэхэмкIэ къыщыщIидзэу Iэгу, лъэгу теуэ макъыр къэIуащ, кIуэ пэтми нэхъ лъэщ къэхъуу. Дигухэр къызэрыгъуэтыжат. ЕтIуанэу Африкэм щытедгъэзам, КIэш Фёдор, Гъэсашэ Наталье, сэ Госконцертым щIыгъуу дагъэкIуауэ арат… - жеIэ Зарэ, - ДыщэкI ФатIимэ ди пшынауэу, сэ щIалэ пщыкIутIым сахэту, «Къамэ зауэ къафэ» дгъэзащIэу мазитIкIэ дыкъыщыфат Германием. Хамэ къэралхэми куэд ныбжьэгъу къыщытхуэхъурт. Псалъэм папщIэ, уэрэджыIакIуэ цIэрыIуэ Лайфёровэ Марцеллэ Къэбэрдейм къытхуеблэгъауэ щытащ, илъэс куэдкIэ дызэныбжьэгъуащ. Дигу къэкIыжын Iэджэ тлъэгъуащ ансамблым дыхэту дыкъэгъуэгурыкIуэхукIэ».
«Кабардинка»-р, Къэралбийрэ Зарэрэ хэту, Латин Америкэм и къэрал 11-м щыIащ. КъыкIэлъыкIуэу ЕвропэмкIэ: Германие, Польшэ, Чехословакие; мыдэкIэ - Иордание, Сирие, нэгъуэщI къэралыгъуэхэми ансамблым зыкъыщигъэлъэгъуащ.
Адэ-анэр гъуазджэм и курыкупсэм хэтамэ, и фIыпIэр нэсу зыхащIэу щытамэ, къащIэхъуэ щIэблэри дихьэх хабзэщ абы. Къэралбийрэ Зарэрэ я гъуэгуанэр къащIэхъуахэм ягъэгъуэщакъым.
БАГЪЭТЫР Луизэ.
«Ди Къанщауэ»
Илъэс 20-кIэ «Кабардинка» ансамблым къыщыфащ Эльбрус районым хыхьэ ЛашкIутIэ къуажэм къыщалъхуа Соттаев Къанщауэ Хьэждаут и къуэр. Абы и анэр, ХьэIишэт, адыгэт (Щомахуэхэ япхъущ), и адэр балъкъэрт. 1944 гъэм и гъатхэм балъкъэр лъэпкъыр Хэкум ишын хуейуэ унафэ ткIий щагъэувым, ХьэIишэт и бынищыр кърагъащтэри, и дыщым ирагъэшэжащ, Щомахуэ унэцIэр псоми хуатхри, Къанщауэрэ и къуэш-шыпхъумрэ Зеикъуэ къыщыхъуащ. ЦIыкIухэм адыгэбзэр зрагъэщIащ, балъкъэрыбзэр яIэщIэхуащ. Апхуэдэу, къуажэ школым кIуэн щIадзэжри, классибл абы Къанщауэ къыщиухащ. Нэхъ къэжэпхъа нэужь, ар пощтзехьэу лэжьащ - и ныбжьым хуумыгъэфэщэну абы къыгурыIуэрт и анэм и закъуэу унагъуэр зыхуей хуигъэзэну къызэрехьэлъэкIыр (и адэ Хьэждаут къащхьэщыттэкъым, зауэ нэужьым Къэзахъстаным ягъэкIуат). Къанщауэ шырыкъущIэуи лэжьащ, къуажэ колхозым шофёрым и дэIэпыкъуэгъууи щытащ, щIыщIэ къаIэтхэм щылэжьэну щIалэгъуалэр щагъакIуэми, ар япэ итащ. Нэхъыщхьэжырщи, адыгэлIым и щапхъэу, Къанщауэ Курыт Азием кIуэри, и адэр къишэжыфащ щалъхуа щIыналъэм.
А зэманхэм хуэзэу къэралым жыджэру зыхуигъэхьэзырырт Къэбэрдейр Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 400 щрикъур зэрагъэлъэпIэнум. Москва щекIуэкIыну концертышхуэм хэтыну зи пщэ къыдэхуар Уэрэдымрэ къафэмкIэ ансамблырт. А Iуэхухэм гупым и гъусэу хэтыну щIалэгъуалэр къыхашырт. Ансамблым къащтэн и пэкIэ Къанщауэ и зэфIэкI игъэлъэгъуащ. Къыдэфэну абы къыпагъэуващ лъапэпцIийуэ къафэу япэу зезыгъэса Лапченкэ Зое. Хэт ищIэнт иужькIэ а тIум я насыпыр зы ящIыну?! Къэфащ Къанщауэ. ЗэрыжиIэжымкIэ, а дакъикъэм абы Зое къыдэIэпыкъуащ, щIалэр здекIуэкIын хуей лъэныкъуэр нэкIэ къригъэлъагъуу. ИужькIэ езым и закъуи къагъэфащ ар. Куэдым ягъэщIэгъуат щIалэм и псынщIагъымрэ и жанагъымрэ. Арати, 1957 гъэм Соттаевыр ансамблым хагъэхьащ. Театр Иным абыхэм щагъэлъэгъуауэ щыта концертым еплъат Хрущёв Никитэ, СССР-м зыхъумэжыныгъэмкIэ и министр Жуков Георгий, СССР-м щэнхабзэмкIэ и министр Фурцевэ Екатеринэ сымэ. Щытхъу яIэу абы къикIыжащ гупыр.
Мазэ зыбжанэ дэкIауэ ансамблыр ирагъэблэгъащ VI дунейпсо фестивалым, Москва щекIуэкIынум. ЦIыху пщыкIутI, Къанщауи яхэту, абы кIуащ, дыщэ медалыр «Къафэмрэ» «Iэхъуэ къафэмкIэ» къыщахьащ.
«Гум имыкIыж Iуэхугъуэхэм ящыщщ ар, - жеIэ къэфакIуэм. - Зыхуэфащэу дуней псом ансамблу тету хъуар, уэрэджыIакIуэ цIэрыIуэхэр къекIуэлIат фестивалым. КъэпщытакIуэ гупым яхэтт Моисеевыр, Улановэр, Кориныр, адрей къэралхэми я цIыху тIурытI-щырыщ. Куржыхэр цIыху 60 хъууэ «Къамэ зауэ» къафэр ягъэлъэгъуат, хъуаскIэхэр зэблэлъэту ар зы телъыджэ гуэрт. Абыхэм якIэлъыкIуэу дэ зыкъэдгъэлъэгъуати, фи фIэщ хъун-мыхъунми, дыкъафэу утыкум дикIыжыхункIэ къэпщытакIуэхэр Iэгу тхуеуат. Музыканту дигъусахэр Ашуров Тэнэхъум, Ало Арсен, Борий Линэ сымэт. Абы щыгъуэм КъБР-м щэнхабзэмкIэ и министру щыта Къардэн Башир ахъшэ саугъэткIэ - тумэн блырыблкIэ - къытхуэупсат».
Австралие, Латин Америкэ, Бразилие, нэгъуэщI щIыпIэхэми мазэ бжыгъэкIэ зыкъыщагъэлъагъуэу, концерт гукъинэжхэр щату къакIухьащ Къанщауэ ансамблым щыхэта зэманхэм. Соттаевымрэ «къафэм и гуащэ» цIэр зыхуагъэфэща Шэру Сонярэ куэдрэ къызэдэфащ. «МазиплI-тхукIэ зы вагоным дису, зэдэлъхузэшыпхъум хуэдэу дызэхущыту, дызэдэшхэу, зы къалэм дикIрэ нэгъуэщIым зыкъыщыдгъэлъагъуэу... икъукIэ зэманыфIт», - игу къегъэкIыж Къанщауэ.
Соттаевым а лъэхъэнэм иджыри зыфI хелъэгъуэж: дэнэ къэрал щымыIами, къекIуэлIэжа нэужь, зы къуажэ къамыгъанэу я цIыхухэми я нэгу зрагъэужьыфырт. Къанщауэ зэрыжиIэжымкIэ, къуажэдэсхэм я фэтыджэн уэздыгъэхэр яIыгъыу ансамблым и концертхэм къекIуалIэрт… Псом хуэмыдэу Къанщауэ фIыуэ къехъулIэу щытащ гушыIэ къафэхэр, цIыхубэми ахэр нэхъыфIу ялъагъурт. И баш цIыкIур иIыгъыу, «Къуажэ къафэри» «Iэхъуэ къафэри» абы дэгъуэу игъэзащIэрт. Бахъсэн концерт щату «Iэхъуэ къафэм» тхуэ къытрырагъэгъэзэжауэ щытащ.
ТхакIуэхэм я зэхуэсышхуэхэми Iэджэрэ Шэру Сонярэ Къанщауэрэ ирагъэблагъэурэ къыщыфащ. «КIыщокъуэ Алим, Кулиев Къайсын, ХьэхъупащIэ Амырхъан, Тхьэгъэзит Зубер, Къэрмокъуэ Мухьэмэд сыми, а зэманхэм сцIыхуа адрей псоми сахуэарэзыщ. Сахуэарэзыщ сыкъыщыхъуа Зеикъуэ къуажэм щыпсэухэми. «Ди Къанщауэ», - жаIэу саIэтри, сэри ахэр сигу зэи икIыркъым.
БАГЪЭТЫР Луизэ.
Ди къэфакIуэхэр къазэрыщыхъуар журналистхэм я псалъэкIэ
«Ла Пренса» (Мексикэ):
Бэрэбанэм, бжьамийм, пшынэм я зэщIэжьыуэр зокIупс. КъэфакIуэхэм я нэгум къощ хахуагъэмрэ я лэжьыгъэм хуаIэ лъагъуныгъэмрэ. Хъыджэбзхэр къупщхьэ гуащэм хуэдэщ, къэфакIуэ щауэхэри къуданщ... «Кабардинка»-м удехьэх, гукъыдэж къует, лъагащэу артистхэр зэрыдэлъейм укъегъэуIэбжь... Ансамблым и спектаклыр къыщIедзэ IуэрыIуатэм ухэзышэ «ИслъэмеймкIэ». Абы кIэлъокIуэ зым нэхърэ адрейр нэхъ дахэжу къафэ хьэлэмэтхэр. Абы еплъхэр псысэ гъуэзэджэм къыщыхутами ярейщ.
ЩIалэхэм я лIыгъэр къызыхэщ къафэр зэрахъуэкI фIыуэ зэрылъагъухэм я къафэкIэ. ИужькIэ, макъамэ щабэр къамэ зауэ къафэм хуокIуэж. Сэхэм IэкIуэлъакIуэу пхъэбгъум зыхезыгъасэ щIалэр икIи къофэ. «Кабардинка»-м и концертыр IэгуауэшхуэкIэ цIыхухэм яIэтащ.
Атэлыкъхэ я гъуазджэ
Къэбэрдей-Балъкъэрым лъэпкъ щэнхабзэм зыщезыгъэужьахэм пажэу яхэтащ Атэлыкъхэ Аслъэнджэрийрэ Жанусэрэ. Мы зэщхьэгъусэхэм я фэеплъхэрщ, къафэм и зы теплъэгъуэ къагъэувыIами ярейуэ, Налшык дэт «Победа» кинотеатрым тетыр. Скульптурэр махуэ къэс дызыIуплъэу дызэрыпагэ хъуну ди хъугъуэфIыгъуэщ, ауэ тIорысэ хъуащи, мылъэлъэжыпэ щIыкIэ, хуэфа-щэ гулъытэ ягъуэтамэ арат. Утыку нэхъ инхэм Къэбэрдей-Балъкъэрыр ихьэ щыхъуам щIыхь пылъу ар зыгъэлъэгъуахэм ящыщщ Жанусэрэ (Лэкъунхэ япхъущ) Аслъэнджэрийрэ.
Республикэр Москва щагъэлъапIэрт 1939 гъэм. ЦIыхубэ хозяйст-вэр къызэраIэтым папщIэ, КъБАССР-м Лениным и орденыр къыхуагъэфэщат 1934 гъэм. Абы щыгъуэм Налшык икIа къэфакIуэ гупым Iэгу хуеуэу, Сталиным жиIэгъат: «Адыгэ къафэм хабзэ хэлъщ».
А зэманым Аслъэнджэрий къэрал ансамблым щылажьэрт: езыри къафэрт, щIалэгъуалэри а гъуазджэм хуигъасэрт. ЖыпIэ хъунущ адэ-анэм я гъуэгум япхъу Зое ирикIуэжауэ. Абы щIэх дыдэу къэфакIуэ Iэзэ къыхэкIащ.
- Артисткэ цIэрыIуэхэу Шэру Сонярэ Зангий Иринэрэ зэпымыууэ я нэIэ къыстетащ, абыхэм я фIыгъэкIи къэфэкIэм и щэху куэд псынщIэу къэсщIащ, - жеIэ Зое. - Апхуэдэу 1957 гъэм Москва зыкъыщызыгъэлъэгъуэнухэм сахэхуащ. ДгъэзащIэрт удж-пыхури, удж-хэшри, ислъэмейри. Абыхэм къищынэмыщIа, Мурадели Вано итха «Лъэпкъхэм я зэныбжьэгъугъэ» музыкэмкIэ къафэ гъэщIэгъуэныщи дагъэгъэхьэзырат. Ди музыкантхэм я Iэзагъым къылъэщIыхьэн гъуэтыгъуейти, дыгузэвэххэртэкъым: Къашыргъэ КIурацэ, Борий Линэ, ДыщэкI ФатIимэ (пшынауэхэр) сымэ, Ашуров Тэнэхъум, абы и къуэ Падацур (зурна), Ало ПIотIэ (бэрэбанауэ) - мыбыхэм ансамблым и пщIэр нэхъри яIэтырт. Ди къэралым и къалащхьэм япэу сыщыдыхьар а гуфIэгъуэ махуэшхуэрти, зэи сщымыгъупщэжын хъуащ ар. Гуапэу дызэрырагъэблэгъар, удз гъэгъахэр, цIыху нэфIэгуфIэхэр - ноби си нэгум щIэтщ а махуэхэр. Ансамблым сызэрыхэтам къриубыдэу зы махуэ пщIэншэу е Iуэхуншэу щыдгъэкIуа къэхъуакъым. Союзхэм я унэм и Колоннэ залым, Горькэм и жыг хадэм, Театр иным - зыкъыщыдмыгъэлъагъуэ щыIэтэкъым. Дригушхуэрт Кавказыр Урысейм къызэредгъэцIыхум.
Сызыхэта гупым хьэл сфIэфIу хэлъаращ: уэрамым дыщыдэтым и деж сурэт къыттрахынуми зы къафэ нэхъ мыхъуми яхуэдгъэзэщIэну къыдэлъэIуми, зыри дгъэщIэхъуртэкъым.
«Кабардинка»-р япэ дыдэу хамэ къэрал щыкIуар 1958 гъэрщ. Монголием и къалащхьэ Улан-Батор къалэрт къэфакIуэ гупыр здрагъэблэгъар. А къэралым Зое щилъэгъуахэр гукъэкIыж щхьэхуэу иIэщ. Махуэ къэс концерт тIурытI-щырыщ ятырт, абыкIэ щыIэ къуажэхэм зыкъыщрагъэгъэлъагъуэрт. Зое зэрыжиIэжымкIэ, а жылэхэр куэдкIэ къащхьэщыкIырт дызэса къуажэхэм я теплъэм: чыкIэ къэхухьа унэ хъурей цIыкIухэрт цIыхухэр щыпсэур. «Къуажэдэсхэм ягу дрихьырт, ди фащэри ди къэфэкIэри яфIэдахэт, - жеIэ Зое. - Урысейм и лIыкIуэу а зэманым Монголием щыIа Молотовыр сыт щыгъуи концертхэм япэ къихуэу къытIущIэрт… дапщэщи екIуу хуэпат, и хьэ фIыцIэшхуитIыр щIыгъут. Борий Ирэ, Къуэдзокъуэ Людэ, сэ «монгол къафэ» дагъэгъэзэщIауэ щытащ… ДыздэщыIэ къэралыр оперэмрэ балетымкIэ лъэщт. Апхуэдэ пшыхьи дыхэтат».
1957 гъэм Москва щекIуэкIа VI дунейпсо фестивалым и дыщэ медалыр къэфакIуэ гупым къызэрахьар я нэхъ ехъулIэныгъэшхуэу къелъытэ Зое. «КъэфакIуэхэр, уэрэджыIакIуэхэр куэду къызэкIуэлIа а зэхуэсышхуэм дыщызэрагъакIуэртэкъым: «Фыхэт? Дэнэ фыкъикIа?», - жаIэу псоми дафIэгъэщIэгъуэнт, - пещэ Атэлыкъым. - Апхуэдэ къару зиIэр, дауи, ди лъэпкъ фащэрт, къафэрт. Фестивалым щIидзэн и пэкIэ, зыкъэзыгъэлъэгъуэнухэр Лениным и цIэр зезыхьэ стадионым дыщызэхуашэсри, къэралым и Правительствэм хэтхэм зыкъытхуагъэзауэ щытащ, егъэлеиныгъэ гуэри техьэулеикIи Iуэхум къыхэхуэ зэрымыхъунур къыдгурагъаIуэу. Зи фэр фIыцIэ цIыху Шотландием щыпсэу цIыхухъухэм я зыхуэпэкIэр, нэгъуэщI хьэлэмэт куэди абы щыгъуэм япэу къэтлъэгъуат. ИтIанэ, Иорданием къыбгъэдэкIыу къэкIуахэм адыгэ куэд я гъусат, Сэтэней зи цIэ зы цIыхубзи къэтцIыхуауэ щытащ. Ахэр лъэIуат Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIым щыщ тIэкIу къытхуэфшэ, жаIэри. Хурагъэшат…
БАГЪЭТЫР Луизэ.
Ди къэфакIуэхэр къазэрыщыхъуар журналистхэм я псалъэкIэ
«Либиан Мэйл»
(Триполи):
Дауэ мыхъуми, Урысей Ипщэм и къуршхэм я хьэуа къабзэм зы къару гуэр хэлъщ, абы щыпсэухэм гъащIэм гурыфIыгъуэ хригъэлъагъуэу, къэфэным, уэрэд жыIэным зэпымыууэ я гур хуигъэжану. ЦIыху 47-рэ хъууэ Триполи къеблэгъа «Кабардинка»-м хэт щIалэгъуалэм ику иту я ныбжьыр илъэс 20 ирикъуу аращ, нэхъыщIэ дыдэр 16 хъуа къудейщ... ЩIалэхэм къызыхэкIа лъэпкъым хуэфащэу заIыгъщ, къару мыкIуэщI ядыболъагъу. Хъыджэбзхэр дахэ дыдэщ: щхьэцыгъуэ ухуэнахэмрэ я Iэпкълъэпкъ псыгъуэмрэ уатхьэкъу... Телъыджэщ. Мыбыхэм я концертхэр гуфIэгъуэшхуэщ. КъэфакIуэ гупыр зэ зылъэ-гъуам ар щыгъупщэнукъым. Дэтхэнэ къэфакIуэри артист нэсщ, нэхъыбэу бгъэщIагъуэр лъакъуэхэр зэрызэблахым и псынщIагъырщ. Ар плъагъун хуейщ. «Къуршыбгъэ», «ЛIыжь къафэ», нэгъуэщI куэдми ди псэр ятхьэкъуащ. Абыхэм къытебгъэзэжурэ Iэджэрэ уеплъыфынущ.
ПщIэ къыпхуэзыщI, пщIэ зыхуозыгъэщI
Къашыргъэ Билал лъэныкъуэ куэдкIэ зэчий зыбгъэдэлъ цIыхущ. РСФСР-м щIыхь зиIэ и артистыр зэрысабийрэ екIуу къофэ, дахэу уэрэд жеIэ, макъамэ еус. И анэ, Къашыргъэ КIурацэ, шэч хэмылъу, ижь къыщIихуащ абы.
Куэд щIауэ соцIыху Билал икIи си ныбжьэгъущ. Абы ухуэзэнуи уепсэлъэнуи сыт щыгъуи гуапэщ. Езыр зэщIэкъуащ, пщIэ къыпхуэзыщI, пщIэ зыхуозыгъэщI, зи щхьэр лъагэу зымыIэт цIыхущ.
Ар гъуазджэм пасэу хыхьащ. Римский-Корсаков и цIэр зэрихьэу Ленинград дэт консерваторэм блэкIа лIэщIыгъуэм и 50 гъэхэм щеджащ. Мыбдеж абы къыщицIыхуащ езым и лъэпкъэгъу, композитор Къардэн Хьэсэн.
Консерваторэр къиухри, Къашыргъэ Билал и лъахэм къигъэзэжащ, КъБАССР-м Телевиденэмрэ радиомкIэ и къэрал комитетым и уэрэджыIакIуэ гупым илъэс куэдкIэ хэтащ.
Къэбэрдейр Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 400 щрикъуа 1957 гъэм абы ССР-хэм я Союзым и Театрышхуэм и сценэм щигъэзэщIащ Сосрыкъуэ и ролыр.
- «Нартхэр» макъамэ-хореографие поэмэр абы щыгъуэм япэу дгъэлъэгъуауэ арат, - игу къегъэкIыж Билал. - Уэрэдымрэ къафэмкIэ ансамблым мы лэжьыгъэмкIэт япэу театр зыкъэгъэлъэгъуэныгъэм зэрызрипщытар, атIэми, ар москвадэсхэм хуабжьу ягу ирихьат. Сэтэнейуэ Сосмакъ Валентинэ щытат. Балетыр зыгъэувар Корень Сергейт, СССР-м и Театр иным и оркестрым и дирижёрт Тюлин Даниил».
Къашыргъэм «РСФСР-м
щIыхь зиIэ и артист» цIэ лъапIэр къыфIащащ. А илъэс дыдэм Билал ЩIалэгъуалэмрэ студентхэмрэ я VI дунейпсо фестиваль Москва щекIуэкIам ансамблым хэту щыIащ икIи Шэру Соня и гъусэу къыщыфащ. Дуней псом щыцIэрыIуэ балетмейстер икIи хореограф Моисеев Игорь къахуэгуапэу тIуми къаритащ фестивалым и дыщэ медалымрэ лауреатым и дипломымрэ.
- ЩIалэгъуалэмрэ студентхэмрэ я VI Дунейпсо фестивалым къекIуэлIат къэрали 120-м щыщ ныбжьыщIэрэ студенту мин 30-м щIигъу. ГуфIэгъуэ зэIущIэр къызэIуаха нэужь, дэ зэдгъэцIыхуат Иорданием щыпсэу ди лъэпкъэгъу Къунаш Хъусен. Ар къыщIыхэзгъэщыр апхуэдэ зэIущIэхэм я мыхьэнэ нэхъыщхьэр зэныбжьэгъу узэхуэхъуным, нэгъуэщI щIыпIэ щыпсэу адыгэхэр къэдгъуэтыжыным нэхъыбэу зэрыхэслъагъуэрщ, - жеIэ къэфакIуэм. - А фестивалым и дыщэ медалыр къэтхьащ, ансамблым хэтхэм ди къарур зэхэтлъхьэри. Налшык дыкъыщыкIуэжам къытпежьахэм я гуфIэгъуэр пхужымыIэным хуэдизт.
КъыкIэлъыкIуэ гъэунэхуныгъэу Уэрэдымрэ къафэмкIэ ансамблым дежкIэ щытащ Театрхэм, ансамблхэм, хорхэм я союзпсо фестивалыр, Чайковскэм и цIэр зезыхьэ Концерт залым къыщызэIуахахэр. Октябрь революцэр илъэс 40 зэрырикъум и щIыхькIэ къызэрагъэпэща фестивалми ди ансамблым япэ увыпIэр къыщихьат. Апхуэдэ щIыкIэкIэ Къэбэрдей-Балъкъэрым Уэрэдымрэ къафэмкIэ и къэрал ансамблыр 1957 гъэм къриубыдэу щэнейрэ лауреат хъуат.
Къашыргъэ Билал макъамэ щIилъхьащ КIыщокъуэ Алим, Кулиев Къайсын, ЩоджэнцIыкIу Iэдэм, Геттуев Максим, Балъкъэр Фоусэт сымэ, нэгъуэщIхэми я усэхэм. А уэрэдхэр иджыри ди республикэм щыцIэрыIуэщ. Билал щIыхьышхуэ къыхуихьащ «Зовут меня в Балкарию» уэрэд цIэрыIуэм. Абы и псалъэхэр зытхар пасэ дыдэу къэрал псом цIэрыIуэ щыхъуа адыгэ усакIуэ Къэшэж Иннэт.
Билал езым сыт и лъэныкъуэкIи насыпыфIэу зыкъелъытэж. Абы и гъащIэр къехъулIащ - ныбжьэгъуфIхэр, Iыхьлы гумащIэхэр иIэщ, и унагъуэри хъуэпсэгъуэщ. И щхьэгъусэ Нелли ди республикэм и лъэпкъ балет спектаклхэр игъэбжьыфIащ, и къуэ Исмэхьили гъуазджэм зэфIэкIышхуэ къыщегъэлъагъуэ.
Къашыргъэм фIыуэ елъагъу щIыуэпсыр. Абы ди республикэм и щIыпIэ псори къызэхикIухьащ икIи жеIэ ди псыежэххэр - Урыхуи, Шэрэджи, Шэджэми, Бахъсэни, Балъкъи - я IэфIагъкIи, къежэхыкIэкIи зэщхьэщыкIыу.
Билал лъэпкъхэм я зэныбжьэгъугъэм зегъэужьыным зи гур ета цIыхущ.