2024 гъэр, зэрытщIэщи, «високоснэщ» (латин псалъэщ, «къытрагъэзэж еханэ махуэ» жыхуиIэщ). Сыт, атIэ, къызыхэкIар илъэсищ къэс еплIанэр «високоснэу» ялъытэныр, абы и махуэ бжыгъэри адрейхэм нэхърэ зыкIэ нэхъыбэныр? А упщIэхэм жэуап еттын ипэ къихуэу, махуэгъэпсым и тхыдэм дриплъэнщ.
Пасэрей урымхэм яIащ щIыхуэ щатыжын хуей пIалъэр зратхэу щыта тхылъ щхьэхуэ. Абы щыгъэбелджылат къатенар щызытрагъэкIыж мазэхэм я пэщIэдзэ махуэхэр – «календхэр». Мы псалъэмкIэ иужьым еджэ хъуащ пIалъэ зэхуэдэхэм тету вагъуэхэм зэрызагъазэм, Дыгъэмрэ Мазэмрэ къызэрыкъуэкI-зэрыкъухьэжым, нэгъуэщI абы хуэдэ Iуэхугъуэхэу уахэми щIылъэми къыщекIуэкIхэм трагъэпсыхьа къебжэкIыкIэхэм.
Тхыдэм къызэрыхэщыжымкIэ, илъэс мин куэдым и кIыхьагъкIэ цIыхухэм махуэгъэпс (календарь) куэд къагупсысащ. Абыхэм я зэхэгъэувэкIэр, зэрыгурыIуэгъуэщи, елъытат лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэхэм яIа псэукIэмрэ я зыужьыкIэр зыхуэдамрэ.
Хьэршым къытезыгъэзэжурэ къыщекIуэкI Iуэхугъуэхэм е дызытес щIыгум и щIыуэпсым, мардэ гуэрым тету, пIалъэкIэрэ къыщыунэху къэхъукъащIэхэм: жэщымрэ махуэмрэ я зэблэхъукIэм, мазэм и зыкъэгъэлъэгъуэкIэм, гъэм и зэблэхъукIэм, нэгъуэщI абы хуэдэхэми хуэгъэпса календархэр зэхалъхьащ «тропик илъэс», «синодическэ мазэ зэхуаку», «дыгъэм и жэщ-махуэ лъэхъэнэ» зыфIаща пIалъэхэм тету.
Дызэрыщыгъуазэщи, дыгъэм пщэдджыжькIэрэ и къыкъуэкIыгъуитIым я зэхуаку, ику иту, дэлъыр сыхьэт 24-рэщ. Мыдрейуэ. ЩIэныгъэлIхэм къызэрабжамкIэ, мазэм и теплъэм къыщытригъэзэж и пIалъэр, «синодик мазэ зэхуакукIэ» зэджэр, зэрекIуэкIыр жэщ-махуэ 29-рэ сыхьэт 12-рэ дакъикъэ 44-рэ секунди 3-рэщ. Гъэрэ щIырэ щызэхэкI пIалъитIыр, «тропик илъэскIэ» зэджэр, зэрызэпэIэщIэр суткэ 365-рэ сыхьэти 5-рэ дакъикъэ 48-рэ секунд 46-рэщ. Гу зылъытапхъэр аращи, япэхэм щыIа махуэгъэпс лIэужьыгъуэ куэдми хуэдэу, нобэрейхэми а Iуэхугъуищыр я лъабжьэщ.
«Мазэ» махуэгъэпс
Муслъымэн диным къигъэув пщалъэхэр зи тегъэщIапIэу Азием, Африкэм щыIэ къэралхэм Мазэм и «зыхъуэжыкIэм» тегъэпсыхьа махуэгъэпсщ щызекIуэр. Ауэ, къыхэдгъэщынщи, ЩIы Хъурейм щыпсэу цIыхухэм я нэхъыбапIэм къагъэсэбэпри нэхъ яфIэтыншри «григориан» жыхуаIэ, Дыгъэм и къекIуэкIыкIэм къытращIыкIарщ. КъуэкIыпIэ Жыжьэм щыIэ къэралхэми аращ щызекIуэр.
«Мазэ махуэгъэпсыр» Iыхьэ пщыкIутIу, жэщ-махуэ 29-рэ, 31-рэ хъу мазэхэр щызэкIэлъыкIуэу зэхэтщ. «Мазэ» илъэсыр жэщ-махуэ 354-рэщ зэрыхъур, ауэ абыи къыщалъытэ и закъуэу къыхагъэщхьэхукIа, жэщ-махуэ 355-рэ хъу «високоснэр». «Мазэ» илъэсыр «дыгъэ» илъэсым нэхърэ жэщ-махуэ 11-кIэ зэрынэхъ кIэщIым къыхэкIыу, абы и пэщIэдзэр гъэ къэс мэIэпхъуэ икIи «дыгъэ» илъэсым и дэтхэнэ мазэми хуэзэнкIэ хъунущ. Тхыдэм къыщыгъэлъэгъуэжахэм ятетщIыхьмэ, «мазэ» махуэгъэпсым муслъымэнхэм къыдэбжэн щыщIадзар 622 гъэм бадзэуэгъуэм и I6-рщ.
«Дыгъэ» махуэгъэпсым и тхыдэ
Иджырей «дыгъэ» махуэгъэпсыр къыщежьар пасэрей Урымырщ. Ар ди эрэм и пэкIэ 45 гъэм щIышылэм и 1-м Цезарь Юлий иригъэкIуэкIа зэхъуэкIыныгъэхэм къарикIуащ. «Юлиан» календарым и илъэсыр жэщ-махуэ 365-рэ сыхьэти 6-рэ мэхъу. Ар къэзыщтахэр зэрызэгурыIуам тету, япэ илъэси 3-м и кIыхьагъыу ягъэувар махуэ 365-рэщ. Абыхэм къадэхуа сыхьэт бжыгъэхэр зэхалъхьэжри, зы махуэ псо нэблагъэ ирикъуати, ар еплIанэ илъэсым хагъэувэжащ.
Абдежым къыщыщIэдзауэ, «юлиан» махуэгъэпсымкIэ зи бжыгъэр 4-м хуэбгуэш хъу дэтхэнэ илъэсри «високоснэщ». Абы щыгъуэ мазэ 12-м я цIэхэр зэрыщытауэ къагъэнэжат. АрщхьэкIэ, ди эрэм и пэкIэ 44 гъэм, квинтилис (етхуанэ) мазэм зэреджэу щытар, Цезарь Юлий и цIэкIэ, иджырейм темыхуэми, «июль» жаIэу зэрахъуэкIащ. Абы и щапхъэм ирикIуащ император Августи. Ди эрэр къэунэхуным илъэси 8 фIэкIа имыIэжу, абы мазаем аргуэру зы махуэ къыхихри, секстилис мазэм хилъхьащ, езым и цIэри фIищыжащ.
Ауэ а махуэгъэпсри къызыхуэтыншэтэкъым. АбыкIэ къабж илъэсыр «тропическэм» нэхърэ дакъикъэ 11-рэ секунд 14-кIэ нэхъыбэт. Аращ къызыхэкIауэ щытар илъэси 128-рэ къэс зы жэщ-махуэ псо къыдидзэныр. Ар ягъэзэкIуэжын папщIэ, урым папэ Григорий XIII и унафэкIэ 1582 гъэм щIэныгъэлIхэр «юлиан» календарым аргуэру зэ хэлэжьыхьыжащ.
Абы щыгъуэ зэгурыIуат илъэс 400 къэс махуи 3 календарым къыхадзыну. «Високоснэ» гъэхэм хагъэкIащ зи щэ бжыгъэхэр 4-м хуэбгуэш хъу, нолитIкIэ иух илъэсхэр. Псалъэм папщIэ, 1700, 1800, 1900 гъэхэр. А щIыкIэм тету зэрагъэзэхуэжа махуэгъэпсым «стилыщIэм и календаркIэ» е «григорианкIэ» еджэ хъуащ.
А календарми щыщIэныгъэ зыбжанэ иIэщ: мазэхэм я махуэ бжыгъэхэмрэ тхьэмахуэ зэхуакум къриубыдэ махуэцIэхэмрэ я зэкIэлъыкIуэкIэр щызэтемыхуэр нэхъыбэщ. КъинэмыщIауэ, мазэхэм, мазищхэм, илъэс ныкъуэхэм я кIыхьагъри щызэхуэдэкъым. А щыщIэныгъэхэр гъэкIуэдыным хуэунэтIауэ щIэныгъэрылажьэхэм проект куэд къагупсысащ икIи зэхалъхьащ. Ауэ зэкIэ а Iуэхум къэрал псори хуэхьэзыру зэрыщымытым къыхэкIыу, абыхэм гъуэгу иратыркъым.
Иджы дэ къэдгъэсэбэп «григориан» махуэгъэпсым и илъэсыр «тропическэ» гъэм нэхърэ зэрынэхъ кIыхьыр секунд 26-рэ къудейщ. Пэжщ, ари щыуагъэщ, ауэ абы зы жэщ-махуэ «щызэхуихьэсыфынур» илъэс 3280-м и кIыхьагъкIэщ.
Октябрь революцэ иным и ужькIэ, 1918 гъэм щIышылэм и 24-м РСФСР-м и ЦIыхубэ Комиссариатым къыдигъэкIа унафэм ипкъ иткIэ, ди къэралым «григориан» махуэгъэпсыр къыщащтащ икIи бжыгъэр жэщ-махуэ 13-кIэ ягъэIэпхъуащ. А гъэ дыдэм щIышылэм и 31-м къыкIэлъыкIуа мазаем и 1-р и 14-нэу ягъэувауэ щытами, тхьэмахуэ зэхуакум хыхьэ махуэхэр зэрызэкIэлъыкIуэу къагъэнэжащ.
Махуэгъэпсыр егъэфIэкIуэным, щIэныгъэлIхэм я мызакъуэу, ООН-м Экономикэмрэ социальнэ IуэхугъуэхэмкIэ и Советри мы зэманми йолэжь.
