Дунейпсо щIэиным и махуэ

«Тхыдэ мыхьэнэ зиIэ щIыпIэхэр дывгъэхъумэ» къыхуеджэныгъэм щIэту а махуэр гъэ къэс гъэлъэпIэным теухуа унафэр 1982 гъэм ЮНЕСКО зэгухьэныгъэм Фэеплъхэмрэ щIыпIэ хьэлэмэтхэмрэ хъумэнымкIэ и дунейпсо советым и ассамблеем (ИКОМОС) къыщищтащ. Абы кърикIуащ щэнхабзэм и щIэин щIыпIэхэмрэ фэеплъхэмрэ жылагъуэм гулъытэ хэха щыхуащI махуэр 1984 гъэм къыщыщIэдзауэ мэлыжьыхьым и 18-м дуней псом щыгъэлъэпIэныр.
1965 гъэм къызэрагъэпэща ИКОМОС IуэхущIапIэр зи лэжьыгъэм фIыуэ хэзыщIыкI, къэрали 132-м щыщ щIэныгъэлI-IэщIагъэлI мин 11-м щIигъумрэ хэгъэгу зэхуаку щIэныгъэ комитету 31-мрэ (2023 гъэм тетщIыхьмэ) зэзышалIэ зэгухьэныгъэщ. Абы и лэжьыгъэр хуэунэтIащ Фэеплъхэмрэ тхыдэ мыхьэнэ зиIэ щIыпIэ хьэлэмэтхэмрэ хъумэнымрэ къэгъэщIэрэщIэжынымкIэ къэрал зэхуаку зэгухьэныгъэм (Венецианская хартия) 1964 гъэм къыщащта унэтIыныгъэ-тегъэщIапIэхэр гъащIэм щыпхыгъэкIыным. 

Сыт хыхьэр?

Щэнхабзэ щIэину къалъытэхэм ящыщщ архитектурэмрэ скульптурэмкIэ фэеплъхэр, ижь-ижьыж лъэхъэнэхэм дунейм тета цIыхухэм псэупIэ папщIэу къагъэсэбэпа бгъуэнщIагъыжьхэр, абыхэм я блынхэм тращIыхьа сурэтхэмрэ традза тхыпхъэщIыпхъэхэмрэ. А лIэужьыгъуэм хохьэ тхыдэ, эстетикэ, этнологие, антропологие я лъэныкъуэкIэ зыхуэдэ щымыIэу къахута языныкъуэ щIыналъэхэри, цIыхуми щIыуэпсми я зэхуэдэ «IэдакъэщIэкIыу» къалъытэхэри. 
Дыкъэзыухъуреихь дунейм къызэринэкIа и щIэинщ ямылейуэ къащыхъу щIыпIэ дахэхэри, куэдыжыпэным нэса псэущхьэхэмрэ къэкIыгъэхэмрэ ущыхуэзэ мэзгъэфIэнхэу биологие щIэныгъэм дежкIэ щхьэпэхэри. 
Къэбэрдей-Балъкъэрыр къэтщтэнщи, щэнхабзэ щIэин теплъэ зиIэ щIыпIэу мин бжыгъэ итщ. Абыхэм ящыщу 425-р къэрал тхылъхэм иратхащ, 76-р археологием и хъугъуэфIыгъуалъэщ, 321-р тхыдэм и щIэинщ, 40-р гъуазджэм пыщIащ, 74-р архитектурэм и къулеигъэщ. 

БлэкIам дриплъэжу

Тхыдэ мыхьэнэ зиIэ Iуащхьэхэм, къалэжьхэм, кхъэлъахэхэм цIыхубэ хозяйствэм ехьэлIа хуэIухуэщIэхэр щемыгъэкIуэкIыным, абыхэм гъавэ щемыгъэщIэным хуэгъэза унафэ 1924 гъэм СССР-м ЩIэныгъэ IуэхухэмкIэ и цIыхубэ комиссариатым къыдигъэкIауэ щытащ. Ауэ илъэсипщI дэкIри, 1934 гъэм, къэралым хозяйствэ ухуэныгъэхэм зэрызыщраубгъуам къыхэкIыу, япэрейр зыкъутэж унафи къыдагъэкIащ. 
1976 гъэм Совет Союзым тхыдэмрэ щэнхабзэмрэ я фэеплъхэр хъумэнымрэ ахэр къызэрыбгъэсэбэп хъуну щIыкIэмрэ теухуа унафэ къыщащтащ. Ауэ, ди жагъуэ зэрыхъунщи, ар гъащIэм зэрыщыхапщэ щIагъуэ щымыIэу нобэрей зэманым дыкъэсащ. КъызыхэкIым и гугъу тщIымэ, хабзэм ебакъуэхэм ткIиягъ хэлъу ябгъэдыхьэркъым, Iуэхугъуэ мыщхьэпэхэр зылэжьхэм яхуэгъэза унафэхэр ар зи пщэ дэлъхэм дахэ-дахэу ягъэзащIэркъым, темыкIыу иригъуазэри мащIэщ. Тхыдэм пыщIа щIыпIэхэм, фэеплъхэм, мэз гуэрэнхэм, зэрахуэфащэм хуэдэу, щысхьыркъым. «АбыкIэ къуаншэ щыIэ?» - жыпIэрэ ущIэупщIэмэ, щыIэщ, арщхьэкIэ апхуэдэхэр жэуапым щрашалIэр зэзэмызэххэщ. 
ГъэщIэгъуэнкъэ, ауэ Европэм щыIэ къэралхэм абы и лъэныкъуэкIэ я Iуэху зыIутыр нэгъуэщIщ. Абыхэм блэкIам пщIэ зэрыхуащIым и щапхъэщ, тхыдэм и щIэину къалъытэ щIыпIэ дахэхэр, фэеплъхэр зэрыщытам хуэдэу ди нэгу къызэрыщIагъэувэжыным зэрыхущIэкъури, щIытI лэжьыгъэхэр щрагъэкIуэкI щIыпIэхэр зэхэлъыкIэу яIам зэрыхуагъэкIуэжри. Псалъэм папщIэ, Инджылызым и ищхъэрэ лъэныкъуэмкIэ, «Iэпэ зылъамыгъэIэсам хуэдэу», нобэр къыздэсми щахъумащ, зэкIэлъыхьарэ Iуащхьэ лъагэу зэтетхъуауэ тхыдэм къыпхыкIа «Адриан и къуэтIыхь» зыфIаща шытхыр. Ар километри 117-рэ зи кIыхьагъыу цIыху къарукIэ щIы зэфэзэщым деж къыщаIэта блынщ, зэтрезыгъэтхъуауэ щытари Римым и император Адриан Публийщ, и унафэ къыщIэмыувэ лъэпкъхэм къэралыгъуэ абрагъуэм и ищхъэрэ гъунапкъэхэр ящихъумэн папщIэ.

Зэрыхуэсакъыпхъэр къагурыгъэIуэн

Тхыдэм пыщIа щIыпIэхэмрэ фэеплъхэмрэ я махуэр хэзыгъэунэхукIахэм къалэн нэхъыщхьэу зыхуагъэувыжар, зэрыгурыIуэгъуэщи, щэнхабзэм, щIыуэпсым, блэкIам я щIэину дунейпсо мыхьэнэ зиIэхэм хуэсакъынымрэ хъумэнымкIэ лэжьыпхъэхэм жылагъуэм гулъытэ нэхъыбэ хуегъэщIынырщ.
Мы махуэм ирагъэкIуэкI хабзэщ дяпэ итахэм щэнхабзэм и щIэину къытхуагъэнахэр хъумэн зэрыхуейм щытепсэлъыхь зэхыхьэхэр, экологхэр щызэIущIэ конференцхэр, тхыдэм пыщIа сурэтхэм я гъэлъэгъуэныгъэхэр. Уеблэмэ зи гугъу тщIы Iуэхур дэзыIыгъхэм языныкъуэ музейхэм цIыхухэр пщIэнщIэу щIагъэхьэ, адрей махуэхэм зэхуэщIа архитектурэ комплексхэм я куэбжэхэр хузэIуах.