Къэмыланджэр телъыджэлъыхъущ

Дигу къэдгъэкIыжынщи, НАСА – м и IэщIагъэлIхэм зэхагъэува Iэмэпсымэ телъыджэу Къэмыланджэ (Perseverance) зыфIаща роверыр -геолог, астробиолог къалэнхэр зыгъэзащIэ роботщ. ЩIэныгъэлIхэм къагупсысу Iэзэ дыдэу зэхагъэувэжа а Iэмэпсымэм килограмм 1043-рэ и хьэлъагъщ.

Дыгъэм къедза уафэщIхэм ящыщу Марс зыхужытIэм абы и «лъэр» 2021 гъэм мазаем и 18-м щрагъэувэхащ. А планетэм и щхьэфэу ар щрагъэтIысэхар абы къытещ кратерхэм яз Джезерощ. 
Ровер - хьэршым щыIэ уафэщIхэм (планетэхэм) я щхьэфэм къыщызыкIухьыфын хуэдизу ягъэпса Iэмэпсымэ телъыджэщ. АтIэми, зи гугъу тщIы «Perseverance» къищынэмыщIа, мы зэманым Марсым «къыщеущыхь» 20I2 гъэм шыщхьэуIум и 6-м астроинженерхэм абы щрагъэтIысэха «Curiosity» роверми. 
Планетэ «плъыжьым» и щIым Къэмыланджэм илъэсым щIигъуауэ къыщеугъуей гъащIэ щыщыIагъэнкIэ хъуну лъэхъэнэ жыжьэхэм я Iэужьу абы къыщызэтена нэрымылъагъу микробхэм я лъэужьхэр, апхуэдэуи а уафэщIым и щIылъэм и зэхэлъыкIэмрэ (геологиемрэ) зыщызэблэзыхъу дуней щытыкIэмрэ зыхуэдэр иужькIэ зэрызэхагъэкIыфыну къэпщытэныгъэхэри езыр-езыру щрегъэкIуэкI. 
Астрофизикхэм къызэралъытэмкIэ, Perseverance марсырыкIуэм и пщэ далъхьа къалэныр, ар игъэзащIэмэ, мыхьэнэ ин дыдэ зиIэщ. Мы роверым и кIуэцIым быдэу пкърыгъэпщкIухьащ дыщэм къыхэщIыкIа «Мокси» пхъуантэ цIыкIур – Марсым и хьэуа пIащIэм хэт углекислэ пкъыгъуэр (газыр) дызэрыбауэ жьым тыншу хуэзыгъэкIуэ Iэмэпсымэ Iэрыхуэр. Апхуэдэуи, Къэмыланджэ роверым хащIыхьащ планетэ «плъыжьым» къыщиугъуей пкъыгъуэхэр езыр-езыру щызэхидзыжыф лъэщапIэ цIыкIури, жыжьэрыплъэ-оптикэ датчикхэу 23-ри, зрихьэлIэм сурэт-видео хуэдэхэр IупщI дыдэу тезыхыф камерэхэри.
Нэхъ телъыджэжыр аращи, зи гугъу тщIы марсырыкIуэм и тебзэм кIэращIащ дыгъэм и бзийхэм къапих къарумкIэ езы-езыру зызыузэдыжыф жьыхулъатэ цIыкIури. ЗытриIэтыкIа иужь, Iэгъуэблагъэр къызэриплъыхьым имызакъуэу, абыкIэ щIэныгъэлIхэм къащIэ уафэщI жыжьэм и уэгум къыщызылъэтыхьыфыну Iэмэпсымэхэр зыхуэдэри. КъищынэмыщIауэ, кхъухьлъатэ цIыкIум къахуиутIыпщ хъыбархэмкIэ астрофизикхэм илъэсым щIигъуауэ къаплъыхь Марсым и щIыгу быркъуэшыркъуэм щыщ адрей и къуэгъэнапIэхэри.
 Жыжьэрыгъуазэ археологие
АтIэми, Къэмыланджэм, пщэрылъу къыщащIахэм къадэкIуэу, геолог, астробиолог къалэнхэри зэрыхуэгъэзащIэм щыхьэт техъуэ сурэтхэр абы кIэлъыплъ-кIэлъыгъуазэ щIэныгъэлIхэм иджыблагъэ къаIэрыхьащ. Ахэр, къызэрыщIэкIымкIэ, Марсым и щхьэфэр зыхуэдэр жыжьэрыгъуазэу зэхэгъэкIыным тегушхуа адрей хутакIуэхэми къагъэсэбэп хъуащ. ПыухыкIауэ къыжытIэмэ, роверым а планетэм къритыкI сурэт-видео хъыбархэр тегъэщIапIэ зыхуэхъур ар абы щезыгъэпсыха IэщIагъэлIхэмрэ астрофизикхэмрэ я закъуэкъым, атIэ мы зэманым къэунэхуа жыжьэрыплъэ (виртуальнэ) археологхэми къагъэщхьэпэу щIадзащ. 
Къэмыланджэм къригъэдз сурэтхэм зи гугъу тщIы археологхэм я къэухьым зригъэубгъу къудейкъым, атIэ ахэр къэхутэныгъэщIэхэми «яIуегъащIэ». Зи къэпщытэныгъэхэр жыжьэрыплъэ щIыкIэу езыгъэкIуэкI цIыху гумызагъэхэм уафэщI жыжьэм щIытI лэжьыгъэхэр къащыхузэмыгъэпэщынуми, къаIэрыхьэ сурэтхэмкIэ Джезеро кратерым и Iэгъуэблагъэр щIаплъыкIын щIадзащ.
Зи гугъу тщIы астро-археологхэм, зэрынэбдзэгубдзаплъэм и фIыгъэкIэ, сурэтхэм ящыщ зым гу щылъатащ хьэршым ираутIыпщхьэ спутникхэм кIэращIэ антеннэхэм я кум тепщэч щIыкIэрэ уэрдыхъуу пкъралъхьэ пкъыгъуэхэм хуагъэда «хьэпшып» гуэрым. ЩхьэщыплъыкI щIыкIэу, ар кIэрытщ абдежым щIым щыхэбелджылыкIа мывэ скъархэм ящыщ зым. АтIэми, зи гугъу тщIы емызэшыж жыжьэрыплъэ археологхэм антеннэм и уэрдыхъум ирагъэщхь «ухуэныгъэм» и кIуэцIым иралъэгъуащ пирамидэ ухуэкIэ зиIэ «Iэмэпсымэ» гъэщIэгъуэнри.
КIэлъыкIуэ сурэтым, мыр сыту ещхьыщэ жыдигъэIэну, щыдолъагъу пшахъуэ-ятIэплъым хэгъэмба «лъакъуэ фIыцIэу» зи лъапэр уафэмкIэ дэгъэзеяр, и лъэгуажьэ зэрытыпIэр мащIэу щIэгъэшарэ и куэпкъым адэкIэ щыIэр щIым къыщIэмыщу. А лъакъуэм и лъапэр, уи фIэщ мыхъун хуэдизми, антеннэу зыхуагъэфащэм и уэрдыхъумкIэ гъэзащ. 
Телъыджащэу къалъыта а «щIэиным» япэ дыдэу гу лъызытар Уаринт Скоттщ. Мы щIалэр дызытепсэлъыхь «къэхутэныгъэм» пэкIуэн хуэдиз пщIы бжыгъэхэр зи IэрыкIщ, къищынэмыщIауи дуней псом къыщацIыхуа виртуальнэ археологщ. Марсым хуэгъэзауэ Уаринг иригъэкIуэкIа зэпэлъытэныгъэхэм къарикIуам ятетщIыхьмэ, «лъакъуэм» и кIыхьагъыр, куэпкъым къыщыщIэдзауэ и лъапэм нэсыху, сантиметр 50-м нызэрыхьэсщ. Абы къикIыр аращи, ар зея «цIыхум» лъагагъэу иIар метррэ сантиметр 20-м хуэдизщ. Ар, дауи, ди планетэм щыпсэу цIыхухэм дежкIэ тIэкIу мащIэIуэщ. 
АрщхьэкIэ, итIани, Марсыр ЩIы Хъурейм нэхърэ тIукIэ зэрынэхъ цIыкIур къэтлъытэмэ, гурыIуэгъуэщ «лъакъуэр» апхуэдизу щIэмыабрагъуэр. АтIэми, «щIэиныр» цIыху теплъэ ирату ягъэжа мывэм щыщ зы Iыхьэу къыщIэкIынкIэри хэлъщ. 
 

КЪУМАХУЭ Аслъэн.
Поделиться: