Мэздэгу зэраухуар

Къэзакъ тхыдэтх Потто Василий и тхыгъэхэм къыхощыж етIанэгъэ илъэси 260-рэ ирикъуну Мэздэгу къалэр къызэрежьар.

«Мэздэгу яухуэныр Черкасский-Къаншокъуэ пщыхэм я унэцIэм епхащ. Тэрч и Iуфэ сэмэгум урыс тетыгъуэм и цIыхухэр иригъэтIысхьэну мурад щищIам, абдеж къэбэрдеипщхэм я лIыкIуэ, Джылахъстэнейр зыIэщIэлъ Къаншокъуэ Кургъуокъуэ езым и нэIэ щIэт унагъуэ плIыщI здишэу Iэпхъуэну арэзы хъуащ, осетинхэр, шэшэнхэр, нэгъуэщI бгырыс лъэпкъ гуэрхэри къытригъэхьэну дыкъигъэгугъэу, - етх Потто. - Кургъуокъуэ а зэман дыдэм чыристан диным къихьэри, «Андрей Иванович» зыфIищыжащ. Полковник ящIщ, улахуэ хъарзынэ хуагъэувщ, дыщэ медаль иратри, «князь Черкасский-Канчокин» хъуащ.

Абдежым быдапIэ щыдухуэну тынш хъун папщIэ, Къаншокъуэр хуит ящIащ щытIысыну щIыпIэр езым къыхихыжыну. Ухуэныгъэхэр екIуэкIыху, подполковник Гак Пётр къуажэмрэ плъырыпIэмрэ зэригъэпэщыну и пщэ далъхьати, пщы Къаншокъуэ-Черкасский Андрей Иванович Мэздэгу уэхыр къыхихащ. I763 гъэм плъырыпIэр ухуэн яухащ, члисэ дэту зы къуажэ цIыкIуи къедзауэ. Кавказым иужькIэ щедгъэкIуэкIа дин къыхуеджэныгъэхэм а члисэм мыхьэнэшхуэ щиIэну и натIэт».           

Потто жиIэм щыхьэт тохъуэ инджылыз тхыдэдж Баделли Джони:

«1763 гъэм чыристан диным къихьэу Урысейм щыщ хъуа джылахъстэнеипщыр яхъумэн папщIэ, Мэздэгу деж плъырыпIэ цIыкIу щаухуэри, ар 1770 гъэм быдапIэ абрагъуэ хъуащ. БыдапIэм къыбгъэдэлъ псэупIэм тэн къэзакъ унагъуэу 350-рэ исти, иджыри Индыл къэзакъ унагъуэ 517-рэ мобыхэмрэ гъунапкъэ къэзакъхэмрэ я зэхуаку дагъэтIысхьащ. Саратов къикIа, чыристаныгъэ къэзыщта къалмыкъ унагъуэ 200-р я гъусэу, Мэздэгу къэзакъ полк къызыхащIыкIар ахэращ.   Урысейм Мэздэгур Белград зэгурыIуэныгъэм ипкъ иткIэ къылъысу къилъытэрт. Къэбэрдеипщхэм ар езыхэм ящIу жаIэрт икIи пэжт: зызэращIэжрэ абы Iэщ щагъэхъуу, мэз щыпаупщIу къекIуэкIат. Абыхэм яхуегъэхыртэкъым я щIым урысхэм быдапIэ зэрыращIыхьар. Ауэ Мэздэгур пщылI щIэпхъуэжахэм я екIуэлIапIэ ящIа нэужь, къыщитхъыпахэщ. Бытырбыху лIыкIуэ ягъэкIуащ, абыкIэ зэрымыарэзыр кърагъащIэу. АрщхьэкIэ жэуап пыухыкIа къыщрамытым, I765 гъэм щегъэжьауэ 1779 гъэ пщIондэ урысхэм къатеуэныр хабзэ яхуэхъуащ. Абы и щхьэусыгъуэр наIуэт: къэбэрдейхэр абдеж щыпсэу лъэпкъхэм зыужьыныгъэкIэ къахэщырт, хахуагъкIи къатекIуэн щыIэтэкъым».