Дунейпсо тхыдэм и напэкIуэцIхэр гъэнщIащ зи мыхьэнэкIи купщIэкIи зэмылIэужьыгъуэу щыт Iуэхугъуэ куэдкIэ. Абы къыщыгъэлъэгъуа къэхъукъащIэхэм я нэхъыбапIэр епхащ цIыхубэм (е цIыху щхьэхуэм) зэрахьа лIыгъэм, яхэлъа хахуагъэм. Къэралым и зэпэщыныгъэм, зыузэщIыныгъэм, абы и щхьэхуитыныгъэр хъумэным зэфIэкIышхуэ езыхьэлIэу щыта хэкупсэхэр жылагъуэм къыщыхагъэбелджылыкIыу щытащ цIэ лъагэхэмкIэ, дамыгъэ лъапIэхэмкIэ. Псом хуэдэжтэкъым хэкум и къыщхьэщыжакIуэу щыту зэуапIэ губгъум лIыхъужьыгъэ щызезыхьэхэм яIа пщIэр. Апхуэдэхэр зэрагъэпажэу щыта къэ-рал дамыгъэхэм ящыщщ нобэ гулъытэ зыгъуэтыжа «Георгий и жор» медалыр.
ХIХ лIэщIыгъуэм яубзыхуауэ щыта а къэрал дамыгъэ лъапIэр зыхуагъэфэща куэд къахэкIащ ди лъэпкъым. Тхыдэджхэм зэратхымкIэ, Урысей къэралыгъуэм и хъумакIуэу, къыщхьэщыжакIуэу щыту, лIыгъэшхуэрэ хахуагъэ инрэ къэзыгъэлъагъуэу Кавказ шууей дивизэм хэтахэм ящыщу адыгэ куэдым иратауэ щытащ «Георгий и жорыр», зэрахьа лIыгъэ иным къыпэкIуэу.
Кавказ Ищхъэрэм и щIыналъэхэм щыпсэу лъэпкъхэм я лIыкIуэхэр хэту лIэщIыгъуэ блэкIам и пэщIэдзэхэм къызэгъэпэща хъуа Кавказ шууей дивизэр урысеидзэм и Iыхьэхэм я нэхъ хахуэт, лIыгъэшхуэрэ быдагъэрэ щытепщэрт, дзыхь нэхъ зыхуэпщI хъуну частхэм ящыщт. «Емылыдж», «Iэл» («дикая») псалъэхэр дэщIыгъуу фIэкIа нэхъыбэм къамыпсэлъ а дивизэм къыхэкIакъым гугъуехьхэм къапикIуэту кIуэрыкIуэсэж хъуаи тхьэрыIуэ зыхуащIа къэралым епцIыжаи. Дивизэм и Къэбэрдей шууей полкым хэта зауэлI хахуэхэм ящыщщ Щхьэлыкъуэ щыпсэуа, «Георгий и жор», «Георгий и цIэр зезыхьэ медаль» къэрал дамыгъэ лъапIэхэр зыхуагъэфэща Къардэн Джэрий Мэзан и къуэр.
Дэфтэрхэм къызэрыхэщыжымкIэ, 1914 - 1918 гъэхэм екIуэкIа Япэ дунейпсо зауэр къызэрыхъеямкIэ хъыбар къэIуа нэужь, Налшык округым а лъэхъэнэм и унафэщIу щыта подполковник Къылышбий СулътIанбэч шууейхэр щIыналъэм щызэбгригъэкIащ, цIыхубэм хъыбар гуауэр ирагъащIэу жылэхэм я нэхъыжьыфIхэр Налшык дэта реальнэ училищэм (иджы КъБКъУ-м и медицинэ факультетым и унэм) и пщIантIэм къыщызэрагъэпэщ зэхуэсышхуэм кърашэлIэну я пщэрылъу. Захуагъэмрэ пэжыгъэмрэ я телъхьэу, хахуагъэрэ лIыгъэкIэ зыри япэ изымыгъэщ ди лъахэгъухэр зылI и быну щызэхуэсащ утыкушхуэм икIи унафэ къащтащ шууей щиплI хъу Къэбэрдей полк къызэрагъэпэщу зауэм Iуагъэхьэну.
А унафэр цIыхубэм щIэх дыдэу лъагъэIэсыжащ. Щхьэлыкъуэдэсхэм я нэхъ щIалэ жанхэу, Iэчлъэчхэу куэд къэуващ фронтым кIуэну гукъыдэж яIэу. Хьэблэ къэс къыдэкIырт щIалэ зыщыплI, зытхух. Абыхэм яхэплъыхьыжырт Iуэхум къыхузэрагъэпэща комиссэ щхьэхуэри, зауэ IэнатIэм Iухьэ хъуну къалъытэхэр ягъэбелджылырт. Апхуэдэхэм яхэхуат къуажапщэ хьэблэ-хэм ящыщ зым щыпсэу Къардэн Джэрий (дэфтэркIэ Сыхьэт-Джэрий). ЩIалэр зыщыщ лъэпкъым, гъунэгъухэм зыхуей-зыхуэфI псомкIи къызэрагъэпэщат, пщIэшхуэ хуащIу. Шы екIу зэрытесым нэмыщI, зауэм дэкIынухэм япщIэхэлът сэшхуэ, сампIэм илъыжу, я шырыкъу лъапщэми къамэ дэIуат. Гушхуэ зыкIуэцIылъ, хахуагъэрэ лIыгъэрэ зыхэлъ, шыбгым ису къэгъуэгурыкIуа адыгэ лъэпкъым щыщ щIалэхэр хьэзырт анэнэпIэсу къахущыт къэралыр къэзылъхуа анэм хуагъадэу бийм щахъумэну. Ахэр фронтым щыкIуэм, ята ТхьэрыIуэр КъурIэн лъапIэм я Iэр телъу жаIат.
Зэман кIэщIым къриубыдэу зи бжыгъэр ирикъуа Къэбэрдей полкым и хъыбарыр псынщIэу щызэбгрыкIащ Кавказ щIыналъэм. Ар щапхъэ яхуэхъури, апхуэдэ полкхэр щIэх дыдэу къыщызэрагъэпэщащ Шэшэнми, Дагъыстэнми, Ингушми, нэгъуэщI щIыпIэхэми. Къэбэрдей полкыр зауэ хуэIухуэщIэхэм мазиплIым щIигъукIэ КъалэкIыхьым щыхуагъэхьэзыращ. Лъэпкъыдзэхэр зы дивизэу зэхагъэхьа нэужь, 1914 гъэм и щэкIуэгъуэ мазэм КъухьэпIэ Украинэм и Ипщэ-КъухьэпIэ фронтым зауэм щыIухьащ. Абы щызэуа нэужь, дивизэр Румынием ядзащ. ЯIыгъ Iэщэхэм нэмыщI, зауэлIхэм иратауэ щытащ фокIэщIхэмрэ (шууейхэм) кIэрахъуэхэмрэ (гупхэм я пашэхэм). Дэфтэрхэми узыщрихьэлIэ а Iуэхугъуэхэм ятепщIыхьмэ, Кавказ дивизэр зэрыщыту япэщIыкIэ и IэмыщIэ илъащ Урысей пащтыхьышхуэм и къуэш, генерал-майор Романов Михаил, иужькIэ Половцев Пётр и уна-фэм щIэтащ. Къэбэрдей полкым и пашэт Романовым и адъютант полковник Воронцов-Дашков Илларион.
Апхуэдэ дзэпщхэр зи пашэ бгырысхэр биидзэм пэщIэтащ, къикIуэт жыхуаIэр ямыщIэу. Зэрахьа лIыгъэмрэ хахуагъэмрэ папщIэ, ди щIалэхэм ящыщу 500-м щIигъум хуагъэфэщауэ щытащ «Георгий и жор», «Георгий и цIэр зезыхьэ медаль» къэрал дамыгъэ лъапIэхэр. Апхуэдэ пщIэ лъагэ къэралым зыхуигъэфэщахэм ящыщащ Къардэн Джэрий. Румынием и КъуэкIыпIэ Карпаты бгыхэм щекIуэкI зэзауэхэм хэту, тIасхъэщIэх Къардэн Джэрийрэ абы и ныбжьэгъу зауэлIхэмрэ бийм къатригъэлъалъэ шэ пщтырым пхыкIри, урысыдзэм и дежкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэ хъыбархэр къахьащ. Абыхэм я фIыгъэкIэ лъэсыдзэм нэмыцэ зауэлIхэр иригъэкIуэтыфащ икIи Ломницэ псым зэпрыкIри, абдеж зыщигъэбыдауэ щытащ. Апхуэдэу псэемыблэжу къэрал щхьэхуитыныгъэм щIэзэуахэу Георгий и жорыр зыхуагъэфэщахэм яхэтащ Къардэным и гъусэу зауэм дэкIа Мудрэнхэ я щIали. Къэрал дэфтэр хъумапIэм щIэлъ тхылъхэр щыхьэт тохъуэ а Iуэхугъуэхэм.
КъикIуэт зымыщIэ, лIыгъэ зыхэлъ адыгэлIт Джэрий. Зауэм къикIыжа нэужьи жылэм пщIэ къыщыхуащIащ абы. Джэрий унагъуэ дахэ иIащ. ПщIэрэ нэмысрэ, зэгурыIуэрэ зэдэIуэжрэ яку дэлъу зэдэпсэуащ абырэ и щхьэгъусэ Цацурэ. Абыхэм къащIэхъуа я бынхэм, абыхэм я быныжхэм къахэкIащ лъэпкъым и цIэр фIыкIэ зыгъэIуа куэд.
Ди адэшхуэхэм, абыхэм я адэжхэм зэрахьа лIыгъэхэм папщIэ дызыщыщ къэралым къахуигъэфащэу щыта дамыгъэ лъапIэр совет зэманым IэщIыб ящIауэ щытами, иужькIэ, лIэщIыгъуэ блэкIам и 90 гъэхэу зэхъуэкIыныгъэхэм я лъэхъэнэм къащтэжащ. Ар нобэ хуагъэфащэ ди зауэлIхэу Хэкум и къыщхьэщыжакIуэ нэсу увхэм, лIыгъэ къызэрымыкIуэрэ псэемыблэжагърэ яхэлъу зи къалэнхэр зыгъэзащIэхэм. Абыхэм яхэтщ Урысей Федерацэм гъунэгъу щIыналъэм щригъэкIуэкI дзэ операцэ хэхам лIыгъэ зезыхьэу щызауэ адыгэ щIалэ куэд.
