Къуэшыкхъи ущрохьэлIэ

Хы ФIыцIэ Iуфэм Iус Лазаревск къалэ цIыкIум, ПсыфIыпэкIэ зэджэу щытам, къедза къуажэхэм щIытI лэжьыгъэхэр щрагъэкIуэкIащ. IэщIагъэлIхэм къатIэщIыжащ тхыдэ щIэныгъэм ирилажьэхэр зэIусэну иджыри къыздэсым зыхунэмыса кхъащхьэ Iуащхьэ пщIы бжыгъэхэр. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, ахэр хы псыIум къедза Iэхэлъахэм ижькIэрэ исыгъа адыгэ-абазэ-убых лъэпкъ зэрыбыным я щIэинщ.

- Гупым хэтхэр, щIыналъэм дызэрита мази 3,5-м къриубыдэу, Лоу, Уардэнэ, Солоники, Мирнэ, Алексеевкэ къуажэхэм дыщыIащ. Сочэ и Iэшэлъашэм щыпсэуа лъэпкъхэм я щэнхабзэм ехьэлIауэ дызыщымыгъуазэ куэдым мы щIыпIэм иджыри дызэрыщрихьэлIэнум шэч къытетхьэртэкъым, - жиIащ щIытI лэжьыгъэхэр езыгъэкIуэкIахэм я унафэщI, археолог Сергеевэ Оксанэ.

IэщIагъэлIхэм Лазаревскрэ Тхьэгъэпщрэ я зэхуаку дэт Алексеевкэ къуажэ цIыкIум и Iэгъуэблагъэм и закъуэ кхъащхьэ Iуащхьэу 34-рэ къыщагъуэтыжащ.

- Ахэр адыгэкхъэу зэрыщытымкIи шэсыпIэ дихьэфынущ, - къыпещэ адэкIэ Сергеевэм. - Ар дэнэ къэна, Iуащхьэхэм я ухуэкIэмрэ абыхэм я лъабжьэм къыщIагъуатэ щIэин хьэпшыпыжьхэмрэ нэбдзэгубдзаплъэу щызэпэпплъыхькIэ, къыбгуроIуэ ахэр убых (аптIэхъуэ) щэнхабзэр зезыхьэу щыта цIыхухэм зэраIэужьыр. ЗэрыхуэдгъэфащэмкIэ, сэтей къэхъужахэм я ныбжьыр I8 - I9 лIэщIыгъуэхэм я зэпылъыпIэм къыщожьэ.

Кхъэжьхэр къэтIэщIыжын Iуэхум зи гугъу тщIы археологхэр жэуаплыныгъэ нэс пылъу бгъэдыхьащ: Iуащхьэ къэс и зэхэлъыкIэм щыгъуазэ ухуэзыщI схемэхэмрэ адэкIэ-мыдэкIэ къыщыкъуэкI нагъыщэхэр зыхуэдэмрэ я тхылъхэм ирагъэзэгъащ, я лэжьыгъэр зэрыщекIуэкIар къызэрыщыж сурэтхэр куэду а щIыпIэм щытрахащ. Кхъэжьхэм къыщIагъуатэ Iэщэ-фащэр, унагъуэм щызэрахьэу щыта хьэкъущыкъухэр, нэгъуэщI-къинэмыщIхэри щIэныгъэлIхэм щIапщытыкIыжа иужь, абыхэм я нэхъыбапIэр Лазаревск дэт лъахэхутэ музейм иратащ.

- Лэжьыгъэр щедгъэкIуэкIым зы гъэщIэгъуэн гуэрхэм гу лъыттащ, - и гупсысэхэр къеIуатэ гупым хэта Оверинэ Галинэ. - Ар къащхьэхэр щызэтратхъуа лъэхъэнэ зэхуэмыдэхэм зэрахьэу щыта хабзэхэр языныкъуэхэм деж зэрызэтемыхуэрщ. Апхуэдэщ, псалъэм папщIэ, Iуащхьэхэм къыщагъэсэбэпу щыта мывэхэм я зэтелъхьэкIэр зэрызэмыщхьри. Ар щыхьэт тохъуэ кхъэлъахэ псори зы зэманым къэунэхуауэ зэрыщымытам. Ауэ щыхъукIи, ахэр зэзыпщыт икIи зыдж щIэныгъэлIхэм яхузэхэгъэкIынущ убыххэм щIэлъхьэкIэ зэмыщхьу лъэхъэнэ зэхуэмыдэхэм къагъэсэбэпу щытахэри.

ДызэреплъымкIэ, зи цIэ къитIуа къуажэ цIыкIухэм я Iэхэлъахэм адыгэ-убых Iуащхьэжьхэр къызэрыщагъуэтам гъэщIэгъуэну зыри хэлъкъым. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, тхыдэтххэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, Урыс-Кавказ зауэжьым ипэ къихуэу, иджы урысхэр, ермэлыхэр куэду зыдэс къуажэхэм я пIэ шэрджэс (адыгэ-убых) жылагъуэхэр итыгъащ. Псалъэм папщIэ, ищхьэкIэ къыщыхэдгъэща Алексеевкэ къуажэ цIыкIум деж щысар шапсыгъ адыгэ лъэпкъым и зы Iыхьэу къэгъуэгурыкIуа «гъуае» лIакъуэм и жылэхэм ящыщ зыщ.

Ауэ щыхъукIи, Iуащхьэжьхэм къыщIагъуатэ щIэиныр ди лъэпкъым и блэкIар нэхъыфIыжу джыным хуэгъэзауэ хэлъхьэныгъэ ину зэрыщытым шэч хэлъкъым.

Къыхэдгъэщынщи, телъыджэкъэ, атIэ Катковэ щель (Чухукт) поселкэм и Iэгъуэблагъэм къыщатIэщIыжа кхъэлъахэжьхэри? Абыхэм нобэр къыздэсми къыщIагъуатэ Iэщэ-фащэмрэ хьэдэ къупщхьэхэмрэ шэч лъэпкъ къытрыуагъэхьэркъым ахэр зыщIэлъ Iуащхьэхэр убыххэм я «къуэшыкхъэу» зэрыщытам. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, мыхэр псори зы зэманым къэунэхуащ. Нэхъ гурыIуэгъуэу жытIэмэ, ар хуозэ Урыс-Кавказ зауэжьыр и кIэм щынэблэгъа 1864 гъэм и гъатхэпэм. Ауэ щыхъукIи, мыбдежым щызэкIэлъыкIуэу къыщагъуэтыжа Iуащхьэ зэрыбыныр а щIыпIэм щекIуэкIа зэпэщIэувэныгъэ гуащIэм лIыхъужьыгъэ щызэрахьэу хэкIуадэ убыххэм я «къуэшыкхъэщ». Къэлъытапхъэщ, мыбы хуэдэ къэхутэныгъэхэм къарикIуэр напэкIуэцI мыкIуэдыжу ди лъэпкъым и тхыдэм къызэрыхэнэнури.

«Къуэшыкхъэр» адыгэ-убыххэм зэращIэиным щыхьэт техъуэ Iуэхугъуэщ зауэм хэкIуэда лIыр, щыгъа фащэмрэ иIыгъа Iэщэмрэ дэщIыгъуу, мащэм ирахьэхыжу зэрыщытам и нэщэнэ куэдыкIейм мыбдежми узэрыщрихьэлIэри.