Iуэ дыщэм и адыгэ хъан

Черкес хъан жыхуаIэ адыгэ дзэпщу Iуэ дыщэм (Золотая Орда) I374-I375 гъэхэм хэтам и хъыбар телъыджэхэр къытлъигъэIэсыжащ тхыдэм. Абы цIэ зэхуэмыдэхэмкIэ къеджэрт: Черкеш, Черкес-бек, Хьэжы-Черкес. Зи ахъшэ жьгъей къыдэзыгъэкIыу щыта адыгэ дзэзешэ цIэрыIуэр щытепщэт Астрахъан щIыналъэмрэ Iуэ Дыщэм и къалащхьэу щыта Сэреймрэ.

Ар апхуэдизкIэ зауэлI Iэлти, шыни къикIуэти имыщIэу щытауэ, уеблэмэ Iуэ Дыщэм и хъан Каганбек, Кърымым и тепщэ Мамай, хъаныгъуэм и къуэкIыпIэ щIыналъэхэм я тхьэмадэ Урыс-хъан сымэ япэщIэувэри, къэралыгъуэм и къалащхьэ Сэрей иубыдауэ жаIэ.

Астрахъаным и унафэщIу щыта Хьэжы-Черкес и цIэр Iуэ Дыщэм и тепщэхэм я тхыдэм щраIуэркъым, ар чингизид лIакъуэм зэрыщымыщам къыхэкIыу. Абы къыдэкIуэу, езы Мамай дыдэм ирагъапщэу, пщIэрэ щхьэрэ иIэу, хъан телъыджэу щытауэ ятхыж. Григорьев А. П. и «Золотоордынские ханы 60—70-х годов XIV в.: хронология правлений» жыхуиIэ тхылъым зэритымкIэ, Черкес хъаныр адыгэ уэркът, и дзэми и лъэпкъэгъу защIэт хэтыр. Адыгэ мамлюкхэм ящыщу Мысырым и сулътIану щыта Бэркъукъу и уэзыр Ибн Хьалдуни шэщIауэ тетхыхьащ Черкес хъан и гъащIэм. Абы зэрыжиIэмкIэ, Iуэ Дыщэм и хъанышхуэ Бердыбэч и хьэмтетыгъуэращ (1357-1359 гъэхэм) Хьэжы-Черкес нэхъ зыщиужьар. А лъэхъэнэм адыгэ щIалэр Iуэ Дыщэм и дзэзешэу, хъаныгъуэр зэрыщыту абы и унафэм щIэту щытащ.

«1369 гъэм Сэрейр ищтэу, Хьэжы-Черкес Астрахъаныр щибгынам, Урыс-хъан и дзэр Астрахъан быдапIэм екIуалIэри, къетIысэкIащ. Ауэ щыхъум, Черкес хъаным и эмирыр я пашэу дзэшхуэ иутIыпщат, щIыналъэр бийм къыIэщIахыжыну унафэ яхуищIри. Эмирыр а унафэм пэлъэща хуэдэт, Астрахъан къетIысэкIа биидзэри ирихужьэжат, ауэ мохэр къебзэджэкIауэ къыщIэкIри,  къатеуэжащ. Айбэч-хъан жыхуаIэрат бийм и дзэзешэр. Ар Астрахъан деж къыщымыувыIэу, Сэрейм ебгъэрыкIуэри, Хьэжы-Черкесыр къыдихуащ, езым тхьэмадэу зигъэувыжри, зэман гуэркIэ унафэщIу дэсащ», - етх Ибн Хьалдун.

Черкес хъан и хьэмтетыгъуэр 1367 гъэм хуозэ. Пицигани зэкъуэшитIу Францискрэ Доминикрэ а гъэ дыдэм къыдагъэкIа картэр щыхьэт тохъуэ абы. «Сasa de jarcasi» фIэщыгъэцIэм щIэту абы къыщыгъэлъэгъуащ Индыл псым и ижьырабгъу щIыналъэу нобэрей Саратовыр зэрыщыту Хьэжы-Черкес ейуэ щытар. Пэжу, Айбэч-хъаныр къытекIуа нэужь, адыгэ дзэпщыр ерыщ ерэкIуэри, илъ ищIэжыну еувэлIащ. Апхуэдэу 1374 гъэм Iуэ Дыщэм и хъанышхуэу Мамай теуэри, зэтрикъутащ, Сэрейри къыIэщIихыжащ. А Хьэлдун дыдэм етхыж ар: «Астрахъаным и унафэщI Хьэжы-Черкес Мамай ебгъэрыкIуэри, Сэрей къытрихыжащ. Апхуэдэу щыхъум, Мамай Кърымым Iэпхъуащ».

КъызэрыщIэкIымкIэ, Куликов зэхэуэм илъэси 6 ипэкIэ дунеижьыр зыгъэгызу щыта Мамай хъаныр адыгэ дзэзешэм хьэбэсабэр къыхригъэхат! Ауэ щыхъукIэ, тхыдэтххэм къагъэув  упщIэ: урысхэм Мамай джатэдэпщу зэрагугъам егъэлеиныгъэшхуэ хэмылъу пIэрэ, Черкес хъаныр абы нэхърэ нэхъ гуащIэжу къызэрыщIэкIам тепщIыхьмэ?! Арамэ, адыгэ дзэпщым и тхыдэр нэхъри къэтIэщIыпхъэщ, нэхъ куууэ джыпхъэщ, къызэрымыкIуэ нэрыбгэу зэрыщытым къыхэкIкIэ.

1374-1375 гъэхэм Хьэжы-Черкес къыдигъэкIа и ахъшэ жьгъейхэр нобэм къэсащ. Абы къикIыр зыщ: Сэрейм къыщыдахужами, Черкес хъан и пщIэр зыкIи ехуэхатэкъым, и щIыналъэхэм къазэрыхигъэхъуэным пылъу, зэпымычу лэжьащ.