Тхылъхэр яхъумэ пасэ лъандэрэ

«Библиотекэ» псалъэр алыджыбзэм къыхэкIащ. «Библио» жиIэмэ – «тхылъ», «тека»-м - «хъумапIэ» жиIэу къокI. Компьютерхэмрэ интернетымрэ къежьэн ипэ, щIэныгъэр зэрызэIэпыпхыу, щIэблэм и гупсысэм зырызрагъэужьу щыIар тхылъырщ. Тхыбзэр къызэрыунэхуу, цIыхухэм щIэныгъэр зыхалъхьэу, зэхуахьэсу, нэгъуэщIхэми ядэгуашэу щIадзащ. Япэ библиотекэхэр Пасэрей Мысырым къыщежьащ. Абыхэм еджэрт «гъащIэ унэкIэ» е «къалэм унэкIэ». Библиотекэхэр яухуэрт быдапIэхэм къегъэщIылIауэ. Фараонхэм мыхьэнэшхуэ иратырт щIэныгъэ зэгъэгъуэтыным. Рамзес II-м и быдапIэм и щIыхьэпIэхэм ящыщ зыр къыщатIэщIыжым археологхэм къыщIагъэщащ абы тетха псалъэхэр: «Псэм и хущхъуэ». ЦIыху гъащIэр тхылъхэмрэ библиотекэхэмрэ епхауэ къогъуэгурыкIуэ. Пасэрей Мысырым щыпсэуахэм тхылъыр цIыхум и узыншагъэмкIэ сэбэпу, хущхъуэ папщIэу псэм уреIэзэ хъууэ къалъытэрт.

XIX лIэщIыгъуэм Ассирие къэралыгъуэм, Ниневиер къыщатIэщIыжу, Тигр псым и Iуфэм археологхэм къыщагъуэтауэ щытащ дамыгъэхэмкIэ гъэпса библиотекэр, пащтыхь Ашшурбанипал иригъэухуауэ щытар. Абы зэреджэу щытар «Ущиехэмрэ чэнджэщхэмрэ я унэщ». Библиотекэм щызэхуэхьэсат пащтыхьым и унафэкIэ къулейхэмрэ еджахэмрэ я унэхэм, тхьэелъэIупIэхэм къыщIаха ятIэ таблицэхэр. Ахэр илъэс 20-м нэблагъэкIэ Лондон музейм щIэлъащ. ЩIэныгъэлIхэм ятIэ таблицэхэм тет дамыгъэхэм къарыкIхэр къахута нэужь, къалъытащ а зэхуэхьэсахэр ятIэ тхылъ библиотекэпсо хъуну. Таблицэхэр я инагъкIи IувагъкIи зэхуэдизхэт. ЯтIэ тхылъхэм тыншу къызэрыбгъуэтын каталоги хуащIащ. ГъэщIэгъуэнт, библиотекэм щIэлъ апхуэдэ тхылъхэр зытеухуакIэ зэрызэщхьэщагъэкIари. Библиотекэм щахъумэрт тхыдэм, астрономием, математикэм, медицинэм теухуахэр. Библиотекэм щIалъхьа ятIэ тхылъ мин 30-м щIигъум дэтхэнэми тегъэуат «Ашшурбанипал и быдапIэ, Ассирием и пащтыхь» жиIэу зытет мыхъурыр.

Пасэрей Алыджым щIэныгъэлIхэмрэ философхэмрэ щыкуэдт. Абы школхэмрэ академиехэмрэ къыщызэIуахырт, библиотекэхэри хащIыхьыжырт. Уней библиотекэхэм я нэхъ ин дыдэт пасэрей алыдж гупсысакIуэ, щIэныгъэлI Аристотель и тхылъ хъумапIэр. Ликэм, Афинхэм я Iэхэлъахэм щыIэ библиотекэм философыр лекцэхэм къыщеджэрт. Абы щызэхуэхьэсат тхылъ мин пщIы бжыгъэхэр. Аристотель дунейм ехыжа нэужь, и библиотекэр «Мусейон» храмым хагъэхьэжащ.

Гееркулануме къыщакъутам къагъуэтауэ щытащ усакIуэ, философ Филодем и библиотекэр. Абы тхылъымпIэ тхауэ1860-рэ щIэлът. Мысырым и щэнхабзэ центрыр Александриет. Абы щытетт Птолимей и лIакъуэр. Ди эрэм ипэкIэ 3-нэ лIэщIыгъуэм Птолимей игу ирилъхьауэ щытащ Мысырыр гъуазджэмрэ щэнхабзэмрэ я центр ищIыну. Абы щыгъуэ «Мусейон» иригъэухуауэ щытащ, афинхэм яйм ещхьу. Ар щеджэ, щыпсэу пэшхэр зыхэт университетышхуэт. Абсерваторие, жыг хадэ, зоопарк, ащтым (папирус) тхылъымпIэхэр щахъумэ библиотекэшхуэ хэтыжт. Птолемей II-м Александрийскэ библиотекэм нэхъри зригъэубгъуащ, дуней псом щызэхуахьэс тхыгъэхэр щахъумэу. Птолемей III-м унафэ къыдигъэкIауэ щытащ, кхъухь тедзапIэм къытехьэхэм тхылъ яIыгъмэ, ар ятын е ящэн хуейуэ. Ахэр библиотекэм щIалъхьэрти, тращIыкIа копиехэр тхылъыр зейм иратырт. Библиотекэм и фондым хэтт бзэ зэхуэмыдэхэмкIэ тхыгъэхэр зэрыт тхылъымпIэ мин 700 - 800. Ди эрэм ипэкIэ 47 гъэм библиотекэм и щIылъэныкъуэр мафIэм исауэ щытащ. Къэнар чыристэнхэмрэ мажусий диным тетхэмрэ (язычники) щызэпэщIэувам зэхакъутащ.

Александрие библиотекэм ехьэехуэт Пергам библиотекэри. Ар ди эрэм и пэкIэ 2-нэ лIэщIыгъуэм яухуауэ щытащ, ащтым тхылъымпIэм ит тхыгъэ мин 200-м нэблагъэ щIэлът. Библиотекэм щыкуэдт медицинэм ехьэлIа тхыгъэхэр. Езы Пергамыр медицинэм и центру ялъытэрт. Ди эрэм и пэкIэ 43 гъэм Пергам библиотекэм щIэлъ тхылъхэр Александрием щIалъхьэжауэ щытащ. Ди зэманым Пергам Тыркум и щIыналъэм щыIэщ. Библиотекэ зэхэкъутар зыплъыхьакIуэхэм ирагъэлъагъу пасэрей щIыпIэхэм хабжэ.

Япэ урым библиотекэр алыджхэм яйм и щIыкIэм тету яухуауэ щытащ. Нэхъ иужькIэ, Урымым библиотекэхэр щрагъэухуащ Август, Тиберие, Траян пащтыхьхэм.

1073 гъэм Мудрый Ярослав Киев япэу библиотекэ щригъэухуащ. Ар щыIэт Софийскэ быдапIэм и деж. Библиотекэм щахъумэрт къэрал дэфтэрхэри Евангелиери, нэгъуэщI тхыгъэ куэди. Библиотекэм тхыгъэу щIэлът том 500 хуэдиз. Ар щызэхэкъутауэ щыта зэманыр зэхагъэкIыфакъым. Языныкъуэ щIэныгъэлIхэм хуагъэфащэ 1124 гъэм къэхъуа мафIэсышхуэм хисхьауэ, нэгъуэщIхэми къалъытэ 1240 гъэм, монголхэм я Хъан Батый и дзэр Киев щихьам, зэхакъутауэ.

Нэхъ фонд гъэщIэгъуэн дыдэ зиIахэм хабжэ урыс пащтыхь Грозный Иван иIа библиотекэр. ЦIыхубэр екIуалIэ хъууэ Урысейм япэу библиотекэ щаухуар Санкт-Петербургщ. Ар 1795 гъэм къызэIуахауэ щытащ. Абы цIыхубэр кIуэну хуит ящIырт тхьэмахуэм къриубыдэу махуищкIэ. Библиотекэ нэхъ ин дыдэхэм ящыщщ Москва щыIэ Урысей къэрал библиотекэр (1992 гъэ пщIондэ Ленинскэ библиотекэу щытащ). Абы щахъумэ тхылъ мелуан 40-м нэблагъэ.

Ди зэманым библиотекэхэм я фондхэм хабжэ хъуащ микрофильмхэр, аудио тхыгъэхэр, видеохэр. ЩыIэщ къэрал, щIыналъэ, уней, щIэныгъэ, школ библиотекэхэр, нэгъуэщIхэри. ЩыIэщ щхьэхуэу тхыдэм, медицинэм, техникэм, мэкъумэшым, егъэджэныгъэм, художественнэ тхыгъэхэм яхуэгъэпса библиотекэхэр.