Хэкупсэт ямылейуэ хьэкIувхэр

Кавказ зауэр I864 гъэм майм и 21-м иухауэщ куэдым зэрытщIэр. АтIэми, дэфтэрхэм къызэрыхэщыжымкIэ, щхьэхуитыныгъэм щIэзэуа адыгэхэм яхэтащ я щIыгу къихьахэм зэман кIыхькIэ къеныкъуэкъуа, уеблэмэ XIX-нэ лIэщIыгъуэм и кIэхэм нэсыху Урысей къэралыгъуэжьым щыщу зыкъэзымылъыта, унагъуэ-унагъуэкIэрэ бгыхэм зыдэзыгуашэу зызыудыгъуа гуп щхьэхуэхэр. ХьэкIувхэрщ зи гугъу тщIыр (кIахэ адыгэхэм «хьэкIуцу», урысхэм «хакучи» жаIэрт). Ахэр шапсыгъхэм ящыщу къалъытэрт, зэрыпсалъэу щытари а бзэрщ, тIэкIу зэхъуэкIа хуэдэу къыпщыхъуми.

1864 гъэм Кавказ зауэр и кIэм нэблэгъауэ къалъытами, урысыдзэр иджыри 1865-1866 гъэхэми зи щхьэхуитыныгъэм къахутемыкI, хы ФIыцIэ IуфэмкIэ укъыщеплъмэ, Шахэрэ Ашэрэ я зэхуаку дэлъ мэз гуэрэн Iувыжьхэм къафIыщIэна адыгэхэм теуэ зыбжанэ иращIылIауэ щытащ. Къэдгъэлъагъуэмэ, ПсыфIыпс (Псезуапсе) и псыхъуащхьэхэм, ХьэкIувыпс (ХьэкIуцыпс, Хакучипсе), Хьэджыкъуэ (Ходжоко, Хаджико), Тэчей (Татай), Кхъуэпс (Копсе), Енэбэплъ (тхьэрыкъуэф теплъэ иIэу а щIыпIэм къыщыкI енэб плъыжьым зэреджэм къытехъукIащ) псы бгъунжхэм къагъэщIа къуэладжэ дыхьэнейхэмрэ абыхэм я щхьэжкIэ узыщрихьэлIэ щIыпIэ дэгу пхыплъыгъуейхэмрэ зэпэщIэувэныгъэ гуащIэхэр щекIуэкIащ.

Адыгэ-абазэ-убых лъэпкъ зэрыбыным я нэхъыбапIэм лъапсэрыхыр къащыхуэкIуэм, алъандэрэ нэхъ лъэныкъуэ егъэзарэ хэгъэгу щхьэхуэу псэуа хьэкIувхэми гузэвэгъуэ иныр къакIэщIэзэрыхьащ икIи 1864-1866 илъэс зытIущым къриубыдэу абыхэм ящыщ куэдыр, адрей адыгэхэми хуэдэу, зэрыса щIыналъэм ирашащ. АрщхьэкIэ, нэхъ ерыщ дыдэхэм, зыщагъэбыдар зэрыщIэпщытыкIыгъуейм къыхэкIкIэ, яхузэфIэкIащ пащтыхьыдзэхэм къращIылIа теуэхэм зрамыгъэхьу, фIыщэу ялъагъу я хэкум къафIинэн. Тыркум ягъэIэпхъуэным имызакъуэу, абыхэм ядакъым урысхэм къыхуагъэлъэгъуа Псыжьрэ Лабэрэ я псыпцIалъэ Iуфэхэми IутIысхьэн.

Апхуэдэу щыхъум, зэрыпхъуакIуэхэм, нэгъуэщI зыри къахуэмынэжу къалъытэри, я дзэ пакIэу зэхашахэмкIэ хэкупсэ жыIэмыдаIуэхэм аргуэрыжьу ятеуащ. Абы щыгъуэми пащтыхьыдзэм къигъэсэбэпар Iэмалыжьу зэсагъэжьхэрщ: къуажэхэр игъэсэхэжыныр, гъавэ хьэсэхэр зэхэутэныр, ерыскъы гъэтIылъыгъэхэр зэтегъэсхьэныр, нэгъуэщI абы хуэдэхэри.

1864 гъэм шыщхьэуIум (августым) и 18-м, къытезыгъэзэж теуэхэм я зэхэублакIуэ генерал-майор Гейман Кубань областыр зи хэщIапIэу къэзыбжыжа пащтыхьыдзэхэм я Iэтащхьэм мыпхуэдэу хуитхыгъат: «ХьэкIувхэр зэи лъэпкъ щхьэхуэу щытакъым. Абазэхэхэм, шапсыгъхэм къащынэмыщIа, абыхэм куэду яхэтщ бгыхэм зи щхьэ изыхьэжа ди къэзакъхэмрэ сэлэтхэмрэ. Лъэпкъ зэщымыщу зэхэухуэна хьэкIувхэм зыщагъэбыдащ ПсыфIыпс хэлъадэ псыежэххэр къыщежьэ жьанэхэм, абыхэм я лъабжьэкIэ щыIэ джабэщI задэхэм пхыгъэмба бгъуэнщIагъхэм, мэзхэм щIауфэжа къуэнэфхэм, къуацэ-чыцэхэм къахэмыщ мывэ духэм». 

Тхыдэр ипэжыпIэкIэ щыхьэт зытехъуэр аращи, щхьэхуитыныгъэр фIыщэу зылъагъу бгырыс хъыжьэхэм а лъэхъэнэм яхузэфIэкIащ зыми щымыгугъ икIи пымыщIа, я щхьэм щыхуитыж гъащIэ щхьэхуэ мэз абрагъуэхэмрэ къурш дурэшхэмрэ щаухуэн. Ар хуэбгъадэ хъунущ «цIыху цIыкIур» здынэмыплъыс бгыщхьэ аранэхэм къуршыбгъэм абгъуэ къэхутэгъуейр зэрыщиухуэм.

Къыпагъэзурэ, бгым кърахухыу Тыркум ираша я лъахэгъухэм я пIэкIэ, куэд дыди дамыгъэкIыу, хьэкIувхэм къахыхьащ адрей адыгэ–абазэ–убых лIакъуэхэм къахэкIа, щалъхуа щIыналъэм икIыну хуэмей хэкупсэхэр.

ЯпэщIыкIэ, бысымхэр «хьэщIэхэм» тIэкIуи яхуэщтэIэщтаблэрэ дзыхьи хуамыщIыщэу къекIуэкIами, Iэмалыншагъэм зэришэлIахэр пIалъэ кIэщIым къриубыдэу зы IэмыщIэ-Iэрамэу зэрыубыдыжащ. Къахыхьахэм я ныкъуэр хьэкIувхэм яхэзэрыхьыжащ, мыдрейхэм а щIыпIэм къегъэщIылIа Ашэ, Шахэ я псыхъуащхьэхэм щыпэрыхьэт къинэмыщI къуэнэф-къуэдэгухэм зыдагуэшащ.

Кавказ зауэр иухауэ щагъэIуа 1864 гъэм и накъыгъэ мазэм иужькIи, апхуэдэ щIыкIэм тету зэхэджэжа хъуат хэкупсэ нэсхэм я кIэкъинэ лъахэу къалъытэу хуежьа хьэкIув хэгъэгу цIыкIум щызэрихьэлIэжахэр. Арати, бгырыс щхьэхуитхэм, Кавказыр Ищхъэрэрэ Ипщэу «зыгуэш» къурш тхыцIэ екIуэкIым къыщыщIэдзауэ, хы ФIыцIэмкIэ езыгъэзых псыкъуэпсхэр зыдэт къуэладжэ дыхьэнейхэм жылагъуэ щхьэхуит къыщызэрагъэпэщыжащ. Абы и курыхыр зыхуэзэр ХьэкIувыпс ПсыфIыпс щыхэхуэжрат.

ЯпэщIыкIэ генерал-майор Гейман и гугъат хьэкIувхэм фIырыфIкIэ ягурыIуэну. Абы къыхэкIыуи, бгым зыщызыгъэбыдахэм убыххэмрэ шапсыгъхэмрэ ящыщу пщIэшхуэ зыхуащI тхьэмадэ зыбжанэ яхуиIуэхуат. АрщхьэкIэ, хьэкIувхэр урысхэм къыхуагъэкIуа лIыкIуэхэм я жыIэ едэIуакъым икIи еувэлIакъым. Апхуэдэу щыхъум, зэрытIысхьа абгъуэм кърашын папщIэ, пащтыхь дзэзешэхэм абыхэм ираутIыпщащ кIуэрыкIуэм тету гъуэгу бгъузэ кусэхэр мэзхэм щыпхызыупщIыкI, бгылъэ-мэзылъэхэм лъэныкъуищкIэ къакIуэцIрыкI дзэ пакIэхэр. 

Езы урысхэми зэрыжаIауэ, дапхуэдизу ахэр а гъуэгуанэм гугъу щемыхьами, бгырысхэр гуащIэу къапэувами, «хьэщхьэрыIуэ» теуэм хэтахэм яхузэфIэкIащ къудамищу бгым драшея дзэхэр щхьэхуитыныгъэм щIэзэу хьэкIувхэм я абгъуэм ирашэн.

АрщхьэкIэ, телъыджэр аращи, абыи къигъэсабыракъым хэкупсэ нэсхэр. Ахэр зэбгрыкIри, мэз Iувыжьхэм хэкIуэсэжащ. ЯкIэлъыпхъэрыну темыгушхуа пащтыхь зауэлIхэр къикIуэтыжри, щIыпIэ ягъэнэхуахэм деж къэрэгъул щхьэхуэхэр щагъэуващ. ИкIи абыхэм зауэ Iуэхухэр пIалъэкIэ ягъэбэяуащ.

АрщхьэкIэ, жэпуэгъуэр къызэрихьэу, генерал-майор Гейман къыкIэлъыкIуэ теуэр иублащ. Аргуэрыжьти, гъуэгу мыгъуэ техьэжа урысхэм хьэкIувхэм тIысыпIэ ящIыжа къуажэ цIыкIу зыбжанэр ирагъэсэхэжащ, зэрахабзэуи, я ерыскъы гъэтIылъыгъэхэр Iисраф зэтращIащ. Ауэ, нэхъ гъэщIэгъуэныжыр аращи, апхуэдиз хьэкIэкхъуэкIагъэ къытрагъэзэжурэ зыкIэлъызэрахьа хьэкIувхэм затын Iуэху итIани зэрахуакъым. Абы ипIэкIэ, абыхэм бийм и топышэхэр къащылъэмыIэсыну къалъытэ къуэнэф нэхъ дэгужхэм зыщагъэпщкIуащ.

«Лъэхъэнэ кIыхь къызэщIэзыубыда кавказ зауэжьым сызыщрихьэлIа зэрызехьэ псоми мы иужьрей зекIуэм нэхъ хьэлъэрэ мыхьэнэ гуэри зимыIэрэ  яхэтауэ къысхуэщIэжкъым, – зыщиумысыжащ и тхыгъэхэм ящыщ зым Гейман. – Сэ шэч лъэпкъ къытесхьэркъым, кавказыщIыр къэзэуным хуэгъэзауэ урысыдзэр нэхъ гугъу дыдэ езыгъэхьа Iуэхухэм ящыщу хьэкIувхэм ядедгъэкIуэкIа теуэхэр ди тхыдэм къызэрыхэнэнум!»…

Кубань областым и унафэщIхэм къащыхъурт генерал Гейман гъэмахуэми бжьыхьэми иригъэкIуэкIа хьэщхьэрыIуэ теуэхэм яужькIэ, шэрджэсхэм ящыщу бгым къина тIэкIури 1864-1865 гъэхэм я зэхуаку дэт щIымахуэм къуэладжэ щIыIэпсхэм уаем къыдихуну, армырамэ ахэр мэжэщIалIагъэм ирищIыкIыну. АрщхьэкIэ къызэрыщIидзар нэгъуэщIущ...

Абыи нэгъуэщIхэми щытетхыхьыжащ Васильев Евгений «ХьэкIувхэм я щIыналъэм иращIэкIа теуэ» («Экспедиция в землю Хакучей») зыфIища и тхыгъэм. Ар 1872 гъэм къыдэкIа «Военный сборник» журналым къытехуат. АтIэми,  дэ къызэрытлъытэмкIэ, дэфтэр хъужа а тхыгъэ закъуэм фIэкIа  Кавказ зауэжьым теухуауэ нэгъуэщI зыми щыгъуазэ зыхуэдмыщIми къыдгурыIуэнущ «зэрыса щIыналъэр ябгынэри, кIахэ адыгэхэр езыхэм яфIэфIу Тыркум икIыжащ, къэна мащIэри Псыжь и Iуфэ IуагъэтIысхьащ» псалъэхэр, ахэр хэт къыбгъэдэмыкIами, шыпсэ зэфэзэщу зэрыщытыр.