Уахэр зыщIэзышэщ

  

                               Къыщысынур дымыщIэми…

Хьэршыр зыдж щIэныгъэлIхэм зэрыжаIэмкIэ, уахэ щIэншэм къыщызылъэтыхь мащэ кIыфIхэм я зэранкIэ ЩIы Хъурейр бзэхыжыпэнкIэ хъунущ.

Тхыдэ мыжыжьэм къызэрыхэщыжымкIэ, мащэ кIыфIхэр зэрыщыIэм хуэзыгъэфащэу, япэ дыдэу ятетхыхьауэ щытар физикэм и къудамэ телъыджэу «теорие относительности» зыфIащам зи акъыл тезыухуэфа щIэныгъэлI гъуэзэджэ Эйнштейн Альбертщ.

Астрофизикхэр мы зэманым зэрегупсысымкIэ, мащэ кIыфIхэр – уахэм зыщызыудыгъу, IэщIыхьар зыIэщIэзымыгъэкIыж, и зэхэлъыкIэмкIи зэманыр зэрыщекIуэкIымкIи зэщхь щымыIэ къэщIыгъэ шынагъуэщ. Пкъыгъуэу зыщIилъафэм щыщ гуэри къызэримыутIыпщыжым и мызакъуэу, нэхур зыдз фотон нэгъунэ къызэрыIэщIэмыкIыжыфым и зэранкIэ, зи гугъу тщIы къэщIыгъэхэр здэщыIэр къэхутэгъуейщ.    

Физикэм и къудамэу ищхьэкIэ зи гугъу тщIам и телъхьэхэр зэрегупсысымкIэ, мащэ кIыфIхэр, япкърылъ пцIэм и Iувагъ-куэдагъкIэ, кIуэ пэтми нэхъ иныж, нэхъ хьэлъэж хъууэрэ екIуэкIыфынущ, уахэм къыщызылъэтыхь пкъыгъуэхэм ящыщу «хутыкъуахэр», увыIэгъуэ ямыIэу, зэрызыщIалъафэм къыхэкIыу.

         Абы щыгъуэми, астрофизик Мичио Каку (США) къыдгурегъаIуэ мащэ кIыфIхэр дыщыпсэу планетэм дежкIэ ажалзехьэ лъэрыщIыкIыу къыщIэкIынкIэ зэрыхъуну щIыкIэр зыхуэдэр.

«Нэхъапэм мащэ кIыфIхэм уахэм зыщамыгъэхъейуэт къызэрытщыхъур. АрщхьэкIэ, Дыгъэр зыхыхьэ ди галактикэми (Шыхулъагъуэм) а къэщIыгъэхэм къыщаущыхьу зэритыр къыщытхутэм, а Iуэхугъуэм гузэвэгъуэ ин дыхидзащ. Уахэ абрагъуэу щIэдзапIи ухыпIи зимыIэм хутыкъуауэ гъунэгъу къыхуэхъу дэтхэнэри зыубыдыр икIи къэзмыутIыпщыжыр языныкъуэхэм зрагъэщхьыр “зомби” зыфIаща гъуэбжэгъуэщ шынагъуэрщ», - къыддогуашэ Мичио Каку.   

А щIалэм гу зэрылъыдигъэтамкIэ, дызэгъэщIылIа Дыгъэм и къэухьым зи гугъу тщIы мащэ кIыфI абрагъуэхэм ящыщ зым гъунэгъу зыкъыхуищIмэ, ди планетэр щыхупIэ шынагъуэм щхьэщишэпауэ аращ. Ауэ щыхъукIи, щыпсэу цIыхухэм, сыт хуэдэ Iэмал къамыгупсысами, ЩIы Хъурейр къахуегъэлынукъым. «АрщхьэкIэ, итIани, иджыри зы пIалъэ гуэркIэ ди планетэм гъащIэр зэрыщекIуэкIынури хьэкъщ», - дыщIегъуж и псалъэхэм зи гугъу тщIы щIэныгъэлIым.

Мичио Каку зэрытригъэчыныхьымкIэ, мащэ кIыфIым ЩIым и курыхым нэхъри гъунэгъу зыкъыщыхуищIкIэ, и гравитацием зэрызыщIишэ и къару къызэрымыкIуэм ди планетэм и зы джабэр хишынурэ адрей и щIэлъэныкъуэр зэщикъузэнущ (сингулярность). Ауэ щыхъукIи, а Iуэхум щIыгум и зэхэлъыкIэм къыпхуэмыцIыхужын хуэдизу зригъэхъуэжынущ, псыхэр ямылейуэ къигъэукъубеинущ, унэхэм, лъэмыжхэм, нэгъуэщIхэми, я теплъэр нэджэIуджэ дыдэ хъуауэ, зыхригъэшынущ.

Астрономым и псалъэхэм ятетщIыхьмэ, тхьэмыщкIагъэр абдежми къыщыувыIэнукъым: мащэ кIыфIым и къару абрагъуэм ЩIы Хъурейр къызэрыридзэж щIагъуэ щымыIэу, тхылъымпIэ кIапэу иIуэнтIэнурэ зэхичэтхъэжынущ.

Къыхэдгъэщам дыщIигъу пэлъытэу, щIэныгъэлI-планетолог Ги Бен Мак мы Iуэхугъуэми гу лъыдегъатэ: гъунэгъу къыхуэхъуа мащэ кIыфIым дыщыпсэу планетэр зэрызэщикъузэнум къыдэкIуэу, и курыхым тепIэн папщIэу алъандэрэ телъа и «мэIури» зэхичэтхъэнурэ, плазмэ пщтырыщэу щIэгъэпщкIухьар щIыгум къытригъэлъэдэнущ, узытекIукI хъуну къыщызэтена тIэкIури зэрызэщIэткIукIыр нэрылъагъуу щIихъумэпэнущ.

Гравитацием и къару ин дыдэм езы планетэр, сабэ налъэ хуэдизи къыхимынэжу зэхифыщIэнурэ, пкъыгъуэжьейхэм ящыщу нэхъ цIыкIужьейхэм хуигъэкIуэжынущ, апхуэдэ дыдэуи зэхичэтхъэнущ ЩIы Хъурейр зэгъэщIылIа ди Дыгъэри, абы къедза адрей уафэщIхэри.       

              Уахэм хэзыгъэбзахэ

Science Alert сайтым (Австралие) иджыблагъэ хъыбар зэрызэбгригъэхамкIэ, дызыхиубыдэ Шыхулъагъуэм и кум япон щIэныгъэлIхэм «къыщалъэгъуащ» алъандэрэ зыщымыгъуазэу къыщекIуэкIа пкъыгъуэ абрагъуэ.

КIэлъыплъахэм гу лъатащ хьэршым гъуэз зэмылIэужьыгъуэу щызэхэувэ пшагъуэ гуэрэнхэм ящыщу Шыхулъагъуэм и кум хуэзэу щызэтрихьахэм къызэрекIуэкIыпхъэу зэрызыщамыгъазэм. Еджагъэшхуэхэм зэрыхуагъэфащэмкIэ, ар и нэщэнэщ блэкI псори, здэкIуар къахуэмыщIэу, зэуэзэпсэу зыщIэзылъафэ, хьэлъагъ ин дыдэ зиIэ нэрымылъагъу мащэ кIыфIхэм ящыщ зым, астрофизикхэр алъандэрэ зыщымыгъуазэу щытам, абдеж дыдэм зэрызыщигъэпщкIуам. 

Абы ипэкIэ, щIэныгъэлIхэр зыбжанэрэ кIэлъыплъащ Шыхулъагъуэм и кум псынщIащэу щызэрызехьэ гъуэзыпшэхэм я зыгъэзэкIэм. Абыхэм ящыщ зыр, HCN-0.085-0.094 нагъыщэ зратар, Iыхьищу зэхэтщи, языхэзым адрейхэм нэхърэ нэхъ псынщIэжу а «щIыпIэм» зыщегъэкIэрахъуэ. Ар къызыхэкIыу къалъытэр, а Iыхьэр хэкIыпIэншэу мащэ кIыфIым зэрызыщIилъафэрщ.

Хьэршым зыщызыгъэпщкIу мыбы хуэдэ нэрымылъагъу абрагъуэхэр, къашэч и лъэныкъуэкIэ, лIэужьыгъуэ зыбжанэу зэщхьэщокI. Псалъэм папщIэ, абыхэм яхэтщ дыщыпсэу планетэр зэпха вагъуэ жьэражьэм нэхърэ 62-кIэ фIэкIа мынэхъ хьэлъэ «цIыкIужьейхэри», ди Дыгъэм къишэч минищэ бжыгъэхэр «къэзыгъэуэндэгъу», ямылейуэ зэхэуба мащэ кIыфIыжьхэри. Шыхулъагъуэм и кум зыщызыгъэпщкIуауэ къалъытэр курыт хьэлъагъ зиIэщ.

ТIэкIу нэхъапэIуэкIэ астрономхэр тепсэлъыхьат Шыхулъагъуэм и кум къыщалъэгъуа мащэ кIыфIым нэхърэ нэхъ иныж зэрыщыIэм. J2I57 нагъыщэр зрата ар адрейхэм къащхьэщокI къедза уахэр нэхъ псынщIэжу зэрызыщIилъафэмкIэ.  АрщхьэкIэ, мыбдежым зи гугъу щытщIыр дэркIэ зэрышынагъуэ щыIэкъым, зэрытпэжыжьащэм къыхэкIыу: нэхум зэрызидз псынщIагъэкIэ къэтлъытэмэ, илъэс мелард I2-кIэ тпэIэщIэщ.

          КЪУМАХУЭ Аслъэн.

 

Поделиться: