Кхъуейм теухуауэ

Кхъуейм и щIыкIэкIэ нэхъыщхьэу тхууэ зэщхьэщагъэкI: цIынэ, ику иту цIынэ, быдэ, гъэгъуа, гъэткIуа.

Франджы кхъуейгъавэ Симон Андре «Кхъуейм теухуауэ» итха трактатым къыщыхьащ кхъуей лIэужьыгъуэу 839-м я гъэхьэзырыкIэр. Тхылъым ар елэжьащ илъэс 17-кIэ.

Кхъуейм мылъку нэхъыбэ дыдэ къыщIэзых къэралу ябж Франджыр.

Швейцарием япэ кхъуейгъавэ заводыр 1815 гъэм къыщызэIуахащ.

Ди зэманым щыIэщ кхъуей лIэужьыгъуэ 2500-м щхьэдэх. Тхьэмахуэ къэс жыхуаIэм хуэдэу, дунейм къыщагупсыс иджыри лIэужьыгъуэщIэхэри.

Висконсиным (США) унафэ щыIэщ, шхапIэхэм къыхэпх шхыныгъуэу хъуам кхъуей щIыгъуу къебгъэхьыну ухуиту.

Пасэм кхъуейр тыгъэ лъапIэу къалъытэрт. Великобританием и пащтыхь гуащэ Викторие и хьэгъуэлIыгъуэм ирихьэлIэу тыгъэ хуащIат «Чеддер» кхъуей хьэл абрагъуэ, килограмм 450-рэ и хьэлъагъыу.

Илъэсищэм нэблагъэкIэ щIэныгъэлIхэр тепсэлъыхьащ икIи иризэдэуащ кхъуейм кумб цIыкIухэр иIэ щIэхъум. 1917 гъэм американ Кларк Уильям къихутащ ар шэм хэлъ бактериехэм я Iэужьу. Бактериехэм углекислэ газ къахокIри, кхъуейм кумб цIыкIухэр иIэ мэхъу.

Языныкъуэ кхъуей лIэужьыгъуэхэр календулэм къыщIэгъэвыкIа е пхъым къыщIахуа псыкIэ ираIэ.

ЦIыхум кхъуейм хэлъ белокыр нэхъ тыншу егъэткIу, шэм хэлъу нэхърэ.

Кхъуей хахыу щытауэ жаIэ ди эрэм ипэкIэ илъэс 7000-кIэ уIэбэжми. ЩIэныгъэлIхэм я нэхъыбэм къалъытэ япэу кхъуей КъуэкIыпIэ Гъунэгъум щагъэвауэ.

ЩыIэщ кхъуейм кIэрылъ этикеткэхэр яфIэгъэщIэгъуэну зэхуэзыхьэс цIыхухэр. Абыхэм «тиросемиофилист»-кIэ йоджэ.

Гъэшым и фэр зыкъомкIэ елъытащ жэмым ишхым. В-каратин нэхъыбэу шэм хэлъыху, и фэм гъуэжьыфэ нэхъ къыщIохьэ.

Дуней псом нэхъыбэ дыдэу щашхыу къалъытэ «Моцарелла» кхъуей лIэужьыгъуэр. Ар куэду пиццэми тралъхьэ.

Мыри Iэмал гъэщIэгъуэнщ: кхъуейр зэIымыхьэу куэдрэ щытщ шагъыр (вино) зэрыт птулъкIэм и щхьэр егъэзыхауэ абы кхъуей хьэл хэхар теплъхьэмэ.

Тхыдэджхэм зэрыжаIэмкIэ, «Текучие часы» сурэт цIэрыIуэр Дали Сальвадор ищIат «Камамбер» кхъуейм хуэдэ ишха нэужь, абы и IэфIым зыIэпишэри.

Кхъуейр банк Iуэхуми къыщагъэсэбэп щыIэщ. XX лIэщIыгъуэм и кум Италием и ищхъэрэ лъэныкъуэмкIэ банкхэм кхъуейгъавэхэм кредит иратырт, «пармезан» залогыу къагъанэурэ.

XX лIэщIыгъуэм ипэкIэ кхъуейр зэрыхах лъатэрыпсыр къыхащIыкIырт махуипщI фIэкIа мыхъу шкIащIэ цIыкIум и лъатэм. Ауэ адыгэхэм кхъуейр былымышхуэм и лъатэмкIэ хахырт. Ар ягъэгъурт, шэжыпсым хагъэшэпсыхьырти, щыта нэужь, абы щыщ шэм хакIэурэ, зэрадзырт. Иджыри адыгэ къуажэхэм ущрохьэлIэ а IэмалымкIэ кхъуей хэзыххэм.

Бжэнышэм къыхащIыкI «вурда» кхъуей лIэужьыгъуэр щIыIалъэм гъэщтауэ зэман кIыхькIэ щыпхъумэ мэхъу, абы щыгъуэми и къэуатри мыкIуэду.

Щхъуэ плъыфэ зиIэ кхъуей ящIын папщIэ кхъуейгъавэхэм къагъэсэбэп «пеницилл» жыхуаIэ шхыным хэплъхьэну мызэран гъуэта. Ардыдэм Флеминг Александр япэу «пенициллин» антибиотикыр къыхищIыкIауэ щытащ.

Зэгуэрым кхъуейр къыщысэбэпащ зэхэуэ гуащIэм. 1814 гъэм Уругвайм и дзэ кхъухьхэр Аргентинэм ейм пэщIэуват. Уругвайм и шэхэр иуха нэужь, псэзэпылъхьэпIэм иту къащIэжащ кхъухьым кхъуей хьэл гъэгъуахэр куэду зэрилъыр. Ахэр лагъымгъауэм иралъхьэурэ щадзым, Аргентинэм и дзэ кхъухьхэр икIуэтыжауэ щытащ, топышэ лIэужьыгъуэщIэ гуэр яIэ яфIэщIри.

Урысейм кхъуей хэхыным зыщратар епхащ Верещагин Николай и цIэм. Абы и сэбэпкIэ Тверь губернием 1866 гъэм япэ кхъуей заводыр къыщызэIуахащ.

Нэхъапэхэм Урысейм кхъуей щащIкIэ шэр ягъэхуабэу щытакъым. Аращ абы и фIэщыгъэри къыздикIар – «сыр»-м «цIынэ» мыхьэнэр иIэу.

Дунейм и щIыпIэ зэхуэмыдэхэм кхъуейм фэеплъ щыхуагъэуващ. Абыхэм ящыщ ди къэралри. Крылов и шыпсэхэм къыхэщыж бажэмрэ къуаргъымрэ кхъуей тыкъыр яIыгъыу дащIыхьащ Москва.

Адыгэ Iэнэм кхъуейм мыхьэнэшхуэ щиIэщ. Ар лъэпкъ щэнхабзэми къепхащ. Дуней псом цIэрыIуэ щыхъуащ адыгей кхъуейр. Абы матэ кхъуейкIи йоджэ. Ар зэрагъэхьэзырыр зыми ещхькъым, езым и щэху иIэжщ. Адыгейм илъэс къэс щокIуэкI кхъуей фестиваль. Къызэрагъэпэщ мастер классхэр, зэпеуэ зэмылIэужьыгъуэхэр, гъэлъэгъуэныгъэхэр. Фестивалым ирихьэлIэхэр псом нэхърэ нэхъ зыщыгуфIыкIыр кхъуей зэмылIэужьыгъуэ куэдым я IэфIагъ зэрагъэунэхунурщ.