Къэбэрдейм и тхыдэр къэзыIуэтэж уэрэдхэм ящыщщ Сэнджэлей и уэрэдыр. Ар Сэнджэлей и щхьэ закъуэм траусыхьа пэтми, Къэбэрдейм и тхыдэр зыгъэпсу, лIы бланэу, хэкум батэр щызыгъэшу иса лIыхъужьхэм ящыщщ.
Сэнджэлей епха тхыдэр къэзытIэщIыжа адыгэ IуэрыIуатэхутэ цIэрыIуэ КъардэнгъущI Зырамыку зэритхыжымкIэ, Къанкъылыш и къуэ Сэнджэлей Идар пщышхуэм и лIакъуэхэм ящыщщ. Сэнджэлей Шэрэдж Iуфэ, Аушыджэррэ Къэщкъэтаурэ я зэхуаку хэкужьым къыщалъхуащ. Щысабийм къыщыщIэдзауэ ар къэтэджащ пщышхуэ лъэпкъым къызэрыхэкIам иригушхуэу зэрыщытын хуейм щIагъэдэIуу. Шууейрэ IэщакIуэу, лIы ткIийуэ, къэмыланджэу, абы щыгъуэми захуащIэу зэрыщытыным щысабийм къыщыщIэдзауэ хуагъэсащ. Езыр Iэпкълъэпкъ узыншэрэ акъыл зэтесрэ зиIэ лIы Iущу къэтэджащ.
Сэнджэлей и лIы хъугъуэ, и утыку ихьэгъуэр хуэзащ Тыркумрэ Кърым хъанымрэ зы лъэныкъуэу, Урысейр нэгъуэщI лъэныкъуэу Къэбэрдейм я тепщэныгъэр щыгъэбыдэн щхьэкIэ нэхъ гуащIэ дыдэу щызэныкъуэкъуа лъэхъэнэм. Темрыкъуэ зэрылIэу къэбэрдеипщхэмрэ уэркъхэмрэ гупитIу загуэшат. Темрыкъуэ и бынхэмрэ и къуэшым я бынхэмрэ Урысейм гуэтмэ, лъэпкъыр нэхъ хъума хъуну къалъытэрт. Ауэ Талъостэнрэ Беслъэн ПцIапцIэрэ къатепщIыкIахэм ТыркумкIэ екъумэ нэхъ къащтэрт.
Сэнджэлей и утыку ихьэгъуэм ирихьэлIэу, Идар, Талъостэн, Беслъэн сымэ къатепщIыкIа пщыхэр куэд зэрыгъэхъуати, пщы нэхъыжьыпIэм щхьэкIэ зэныкъуэкъухэрт. А лъэхъэнэм Идар къытепщIыкIахэм япэм яIа лъэщагъыр ехуэхыу, Беслъэн къытепщIыкIахэм я лъэкIыныгъэр нэхъ ин, нэхъ лъэщ хъууэ хуежьат. Ар Сэнджэлей къилъытэри, Къаниболэт и къуэ Къундетрэ езымрэ я цIыхухэр я гъусэу XVI лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм Шэрэдж псыхъуэ дэIэпхъукIри, Тэрч быдапIэм и гъунэгъуу щытIысащ, «Шэрджэсхэм я слободакIэ» зэджэр абдежым щаухуащ.
1603 гъэм Сэнджэлей и уэркъхэу бгъу, а зэманым Дагъыстаным щынэхъ цIэрыIуэу щыта СулътIан Мыхьмуд и лIыкIуэхэри и гъусэу Мэзкуу кIуауэ щытащ, урыс пащтыхь Борис Годунов щIыхь зэрыхуащIыр жраIэу, Терки къалэ-быдапIэм дэсу къулыкъу хуащIэну хуит зыкърагъэщIыну. Пащтыхь Борис Годунов Сэнджэлей и гупым дахэ къажриIащ, къигъэхьэщIащ, тыгъэ лъапIэхэр къаритри, я лъэIури къахуищIауэ къиутIыпщыжащ. Абы къыщыщIидзэри, Сэнджэлей Урысейм лIэжыху бгъэдэтащ.
Апхуэдэу Сэнджэлей и къулыкъур хьэлэлу игъэзащIэу Терки къалэм адыгэу дэсым я дзэпщу щыту, 1613 гъэм Мэзкуу щекIуэкIа пащтыхь техьэ-текI зэрызехьэм пащтыхь тахътэр зыубыдыну хуежьа Иван Заруцкэр къыщыщIагъэIащ. Кавказым ис лъэпкъхэр и лъэныкъуэ ищIын мурадкIэ, ар, и дзэр и гъусэу, къакIуэри Астрахань къалэр иубыдащ, Мэзкуурэ Терки къалэмрэ я зэпыщIэныгъэр зэпиудащ. Заруцкэм игугъащ Терки къалэм дэс дзэхэр, абы и гъунэгъуу щыс слободахэм дэсхэр и лъэныкъуэ ищIу, Мэзкуу ишэу пащтыхь тахътэр иубыдыну. Ауэ а дзэхэмрэ слободахэм дэсахэр Сэнджэлей зэтриIыгъащ. Абы къыщынакъым, Сэнджэлей и чэнджэщкIэ, Терки дэса дзэм и унафэщI Головин игъэкIуа отрядым Заруцкэм и дзэр Астрахань дахури, Мэзкуурэ Терки къалэмрэ зэпыщIа хъужащ.
1622 гъэм Къэбэрдейм нэхъ пщыжь лъэрызехьэу исахэм заублэрэкIыу кърым хъаным гухьэну щызэгурыIуэм, Терки къалэм дэс урысыдзэр Сэнджэлей Къэбэрдейм къришэри, пщыжьхэр ирихулIэри тхьэ яригъэIуащ, Урысейм хуэпэжу щытыну. Къазий и къуэ нэхъыжь ХьэтIохъущыкъуэ, уэркъ нэхъ лъэпкъыфI дыдэхэм къыхэкIауэ пщIы и гъусэу, Щоджэнокъуэ и къуэ Алыджыкъуэ, Жансэхъу и къуэ Елмырзэ, Щолэхъу и къуэш нэхъыщIэ ПIытIэ и къуэ Саурбэч сымэ, я уэркъ куэд я гъусэу шэсыпIэу къаIихри, ахэр къыздишэри Терки къалэм къигъэзэжауэ щытащ.
Сэнджэлей апхуэдэу хьэлэлу Урыс пащтыхьым къулыкъу зэрыхуищIэм, акъылрэ губзыгъагъэрэ хэлъу Къэбэрдейм и мызакъуэу, Кавказым щыпсэу лъэпкъхэмрэ Урысеймрэ зэгурагъаIуэу я кум зэрыдэтым папщIэ пащтыхь Романов Михаил абы грамотэ къритащ, пщышхуэ цIэр къызэрыфIищымрэ Терки къалэм и гъунэгъуу щыс слободахэм дэс лъэпкъ псоми я унафэщIу зэригъэувыр иту. Сэнджэлей къэрал зехьакIуэ лIы губзыгъэт. Абы зэи щыгъупщакъым къызыхэкIа лъэпкъымрэ и пщы напэмрэ.
1623 гъэм и ужькIэ Сэнджэлей тхыдэм къыхэщыжыркъым. Абы къыщIэнащ къуиблрэ пхъуитIрэ иIащ – Щолэхъу, Будэчей, Алъхъэс, Мусэлы, Жылэгъуэт, Алыджыкъуэ, Сэнджэлей, Хъанэ (Талъостэн Елдар и щхьэгъусащ), Увыжытэ (ар Къэжэр пащтыхь Хьэбас ЕтIуанэм и щхьэгъусащ). Езым ещхьу и къуэхэри икъукIэ лъэрызехьэу щытащ, псори я адэм и лъагъуэм ирикIуащ.
Сэнджэлей зэрылIэу, и къуэ нэхъыжь Щолэхъу 1625 гъэм пщышхуэ цIэр къыфIащри пщыгъэр IэщIалъхьащ, Терки къалэм дэса лъэпкъхэм я унафэщIу ягъэуващ. Ар лIа нэужь, Мусэлы 1636 гъэм а къулыкъу дыдэр IэщIалъхьащ. Ари лIа нэужь, абы и къуэ Къасболэт 1661 гъэм пщыгъэр къылъысащ.
Къанкъылыш и къуэ Сэнджэлей дзэпщ Iущу, дзэшхуэ зэришэу щытащ. Езыр псэууэ къэбэрдейхэм уэрэд зыхуаусауэ щыта лIыхъужь зытIущым Сэнджэлей ящыщщ. Абы пщIэшхуэ зэрыхуащIу щытам ар и щыхьэтщ. КъыздришэкIыу щыта дзэ гупым уэрэдыр яусащ. Уэрэдым зэрыжиIэмкIэ, Сэнджэлей тэтэрхэм езэуащ, ауэ ар тхыдэм зыщIыпIи къыхэщыркъым. Сэнджэлей хуаусауэ уэрэдыр и псалъэкIи, и макъамэкIи, и ежьукIи дзэшхуэ зэрагъэгушхуэ, дзэпщыр зэрагъафIэ, тхыдэр къэзыIуэтэж лIыхъужь уэрэдщ.
1. Сэнджэлейуэрэ дзэшхуэр зе(уа-уэ)зышэ!
Ежьу: Уо!
Уареда, зэкIэщIэпыджэри, уэр, неублэри, рэуэиай!
Ежьу: Уойра, уанау рирэ, уоу рирари!
2. Тэтэрыщхьэхэр зи сотэ (уэ) рэш!
Уареда, Мейкъуапэ бжьэпэкIэрэ уэр дешыжкъэ, рэуэиай!
3. Дзапэ гущэмэ уазыр къы (уэ-уэ) щетыр!
Уареда, мы дзэкIэ ужьмэ, зауэ гуащIэр щеублэри, рэуэиай!
4. ПщIэгъуалэр куэпкъкIэ зэ (уа-уа) решэ!
Уареда, шэ фие макъмэ, уэр, доджэгури, рэуэиай!
5. Къэрабгъэхэр къыздагъэ (уо-уэ) зджызджэ!
Уареда, къыхэзджызджыкIыр шыд и бынгуэрэ налъытэри, рэуэиай!
6. ПхъэкI быдэжьыр зыпытыр, уэр, мэбыб!
Уареда, мы топ щхъуантIэжьхэр, уэр, мэбуркъэ, рэуэиай!
7. Уэр ди лъахэмкIэ дыкъеплъэ(уэ)кIыжмэ,
Уареда, Къаплъэн и къуэжьыр топищыр щIыгъуурэ къэсакъэ, рэуэиай!
8. Ар зи блыгум шэр къыха(уо)хар жи…
Уареда, Едгъулым и къуэкIэрэ, уэр, Мударкъэ, рэуэиай!
