Иджырей Iэмалхэм я зэфIэкIыр

ТехнологиещIэхэм я фIыгъэкIэ щIэныгъэлIхэм я зэфIэкIым хэхъуэ зэпытщ. Илъэс тIощIырыпщI ипэкIэ фIэщщIыгъуейуэ къащыхъуу щыта куэдым нобэ йоплъ дэтхэнэ зы Iуэху къызэрыгуэкIми хуэдэу. Зыужьыныгъэм и Iэужьыр гъащIэм и лъэныкъуэ  псоми зэрынэсыр нэрылъагъу тщызыщI щапхъэ дапщэ дыщрихьэлIэрэ ди хъуреягъым.

Псалъэм папщIэ, археологхэм щыуагъэншэу къахутэу къокIуэкI щIым куэдрэ щIэлъа хьэпшыпхэм сыт хуэдиз ныбжь яIэми. Апхуэдэ къэхутэныгъэхэм зэманышхуэ токIуадэ, зы Iуэхум телажьэ щIэныгъэлI зыбжанэм я къэхутэныгъэхэм кърикIуахэр щызэтехуи, жыжьэу щызэбгъэдэмыхьи куэдрэ къэхъуу. Иджырей зыхуей-зыхуэфIхэм я фIыгъэкIэ абыхэм иджыблагъэ щыуагъэншэу къапщащ  месопотамие лъэхъэнэм ящIа чырбыш плъыжьым и магнит губгъуэр. Чырбышым хэлъщ гъущIым и оксидым и пкъыгъуэ. Нэхъ гъэщIэгъуэныжыр ар щагъажьэм щIым и магнит губгъуэм и инагъымрэ ар здэгъэзамрэ чырбышым щыхъума зэрыхъуарщ. КъищынэмыщIауэ, абыхэм ятетхат а зэман жыжьэм пащтыхьыгъуэр зыIыгъахэм я цIэхэри. А тхыгъэхэм я фIыгъэкIэ чырбышхэм я ныбжьыр къахутащ. Ныбжьыр сэтей къэхъуа нэужь, а зэманым щыIа магнит губгъуэр зыхуэдари къэщIэгъуейтэкъым. Геомагнит губгъуэр къагъуэтыф зэрыхъуам и фIыгъэкIэ, чырбышым зы тхыгъэ темытми, ар зыхиубыдэ лъэхъэнэр щыуагъэншэу къахуэщIэнущ.

Китай щIэныгъэлIхэм пшэ гуэрэнхэм къыщаубыду хуежьащ пластикыр зэрызэпкърылъэлъыж пкъыгъуэ щыкъуейхэр. Микрочастицэхэр жьыбгъэм хэту жыжьэ дыдэ ехь. Къэхутэныгъэхэр езыгъэкIуэкIхэм пшэ ткIуам  къыщIэжа зы псы литрым къыхагъуэтащ полипропиленым, полиэтиленым, полистирол пластик пкъыгъуэхэм я микрочастицэ 500. Ауэ щыхъукIэ, нэхъыбэ дыдэ зыхэлъу къагъуэтар уалэ (пшэ) нэхъ къелъэхъшэха Iувхэрщ. Ахэр зэрегупсысамкIэ, апхуэдэ щыкъуейхэр Iув щызэрыгъэхъум деж дунейм и щытыкIэм зэхъуэкIыныгъэ щхьэхуэхэр къыхуахьынри зыхуэIуа щыIэкъым.

Дунейпсо щIэныгъэлIхэр номинхэм якIэлъыплъын щыщIадзар нобэкъым. Абыхэм я бжыгъэр, я шхыныгъуэхэр, лIэужьыгъуэ къэс къызыкъуах щытыкIэхэр - цIыху куэд щыгъуазэщ абыхэм, ауэ нобэм къэс зыри тепсэлъыхьакъым а псэущхьэ гъэщIэгъуэныщэхэм я акъылым иубыдыр зищIысымрэ зыхуэдизымрэ.

Нэхъ лIэужьыгъуэ Iущ дыдэу къалъытэ шимпанзехэр ягъэунэхуащ лъыкIэ къагухьэ я Iыхьлыхэр къацIыхужрэ къамыцIыхужрэ. Япэ пщалъэу къащтащ илъэси 10-р. КъызэрыщIэкIамкIэ, абыхэм траха сурэтхэр щрагъэлъагъум деж я нэхэр траубыдэри,  куэдрэ йоплъ, адрей благъагъкIэ къамыубыдхэм къащхьэщыкIыу. Абыхэм ящыщ зым щыуагъэншэу къицIыхужащ илъэс 26-кIэ имылъэгъуа  и шыпхъумрэ и шыпхъум  и шырымрэ.

Псоми фIыуэ ялъагъу пандэхэм я дунейм щIэныгъэлIхэр зэрыщыгъуазэ щIагъуэ щыIэкъым. Ар езыхэми ябзыщIыркъым. А мыщэ лъэпкъыр щыпсэур цIыху куэдым я лъэр зытемыувэ мэз Iув гъунапкъэншэхэрщ, я бжыгъэкIэ куэд хъуркъым, цIыхухэм зыщадзей. Абыхэм я щытыкIэм кIыхьу кIэлъыплъа Китай щIэныгъэлIхэм гу лъатащ а мыщэхэм щIэх-щIэхыурэ пкъыгъуэ быдэ гуэрхэр къызэрызэранэкIым - махуэм хуэзэу 90-рэ. Я ДНК-р яджа нэужь ахэр зейхэр тыншу адрейхэм къыхагъуэтащ, хэхауэ абыхэм языхэзыр нэхъыбэрэ здэкIуэ щIыпIэхэр ягъэбелджылащ. КъызэрыщIэкIамкIэ, а Iэхъуэхэмыхьэу ягугъахэм езыхэм хуэдэ адрейхэм пыщIэныгъэшхуэ хуаIэт, зэрызэпсалъэри а пкъыгъуэхэмкIэт. Абыхэм къыбжаIэрт ахэр здэщыIэр, ящIэр, яшхыр, щыгубжьыр. Нобэм къэс зыщымыгъуэзар щIэныгъэлIхэм къызэрахутар иджырей IэмалхэмкIэщ.

ШЭРЭДЖ  Дисэ.