1950 гъэм щегъэжьауэ Узыншагъэм и дунейпсо махуэр мэлыжьыхьым и 7-м ягъэлъапIэ. Апхуэдэ махуэ щIыхахам и щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэр я узыншагъэм гулъытэшхуэ хуащIын зэрыхуейр цIыхухэм ягурыгъэIуэнырщ, ар егъэфIэкIуэнымкIэ зэфIэхыпхъэхэр убзыхунырщ.
Махуэшхуэм и тхыдэр къыгуэхыпIэ имыIэу епхащ ООН-м къудамэ щхьэхуэу къызэригъэпэща Узыншагъэр хъумэнымкIэ дунейпсо зэгухьэныгъэм (ВОЗ) лэжьэн зэрыщIидзам. Абы и къалэн нэхъыщхьэр узыншагъэр хъумэн и лъэныкъуэкIэ цIыхухэр зыIууэ гугъуехьхэр зэфIэхынырщ. Зэгухьэныгъэм хэтщ къэрали 194-рэ. ВОЗ-м и IуэхущIапIэхэр къэрали 150-м щыIэщ, абыхэм яхэтщ Урысейри.
Узыншагъэр хъумэнымкIэ дунейпсо зэгухьэныгъэм и жэрдэмкIэ а махуэр цIыхухэр зыгъэгумэщI Iуэхугъуэшхуэхэм траухуэ хабзэщ икIи къыхуеджэныгъэ щхьэхуэхэм щIэту йокIуэкI. Апхуэдэхэщ, псалъэм папщIэ, «Лъы зытхэр сымаджэ куэдым ядоIэпыкъу», «Жыджэрагъыр гъащIэ кIыхьым и лъабжьэщ», «ЩIыуэпсым къыщыхъу зэхъуэкIыныгъэ мыщхьэпэхэм узыншагъэр щыхъумэн», «Лъыдэуейм узэрыпэщIэтынур», «Гъудэ-бадзэ лIэужьыгъуэхэм кърахьэкI узыфэ зэрыцIалэхэр», «Ерыскъыпхъэхэм я шынагъуэншагъэр», «Фошыгъу узым дытекIуэнущ!», «Узыншагъэр хъумэнымкIэ IэнатIэм щыхуащIэ Iуэхутхьэбзэхэм цIыху псори къызэщIегъэубыдэн», «Ди планетэ, ди узыншагъэ», нэгъуэщIхэри.
2024 гъэм Узыншагъэм и дунейпсо махуэр «Си узыншагъэр си хуитыныгъэщ» къыхуеджэныгъэм щIэту йокIуэкI. Дунейм тет дэтхэнэ зы цIыхуми Iэмал иIэн хуейщ, зыщыщ лъэпкъми и ныбжьми емылъытауэ, узыншэу псэуну. ЩIыгум щыIэкъым узыншагъэ нэхърэ нэхъ лъапIэ. ЦIыхум и узыншагъэр хъумэныр, ар егъэфIэкIуэныр дэтхэнэ зы къэралыгъуэми и къалэн нэхъыщхьэщ.
ЦIыхум и узыншагъэр, псом япэрауэ, зэлъытыжар езыращ. Узыншэным, и чэзум зыкIэлъыбгъэплъыным узыфэ куэдым ущихъумэнущ, ар гъащIэ кIыхьым и шэсыпIэщ. Ауэ, ди жагъуэ зэрыхъунщи, куэдым я узыншагъэм хуэфащэ гулъытэ хуащIыркъым. Зэран къахуэхъу хьэлхэм зыщадзеиным дохутырхэм сыт хуэдизрэ къыхурамыджэми, абыхэм я чэнджэщхэм тетыр мащIэщ, зыкъыщащIэжыр узым къыхигъэщIа нэужьщ. Узыншагъэ быдэр ар гъащIэ насыпыфIэм, зэIузэпэщым я лъабжьэщ. Я къару илъу нэхъыбэрэ псэун папщIэ ВОЗ-м цIыхухэр къыхуреджэ хьэуа къабзэм хэту нэхъыбэрэ къакIухьыну; щыс зэпыту лажьэхэм тхьэмахуэм тIэу-щэ къару зыхалъхьэ лэжьыгъэхэр ягъэзэщIэну; тэмэму шхэну - дагъэ зыщIэлъ ерыскъыхэр, фошыгъур, шыгъур ягъэмэщIэну, пхъэщхьэмыщхьэхэмрэ хадэхэкIхэмрэ нэхъыбэ ящIыну; Iэпкълъэпкъым тэмэму зигъэпсэхун папщIэ сыхьэти 7 - 8-кIэ жеину; тутынымрэ фадэмрэ пэIэщIэ защIыну. Узыншагъэм дежкIэ нэхъыщхьэу икIи мыхьэнэшхуэ зиIэу а зэгухьэныгъэм къигъэлъагъуэр физическэ жыджэрагъырщ.
Къэралым и къалэн нэ- хъыщхьэхэм ящыщщ сабий узыншэ къэгъэхъунымрэ и цIыхухэм къагъащIэ илъэс бжыгъэм хэгъэхъуэнымрэ. А Iуэхухэм ехъулIэ къэралым жылагъуэ лъэщ къыщIэтэджэнущ. Дэ ди къэралым а Iуэхум гулъытэшхуэ щыхуащI, абы и щыхьэтщ «Демография», «Узыншагъэр хъумэн» лъэпкъ проектхэр зэрагъэзащIэр. Къэбэрдей-Балъкъэрыр къапщтэмэ, а проектхэмкIэ къыпхуэмылъытэн лэжьыгъэшхуэ щIыналъэм щрагъэкIуэкI, республикэм узыншагъэр хъумэнымкIэ и IэнатIэм игъуэт зыужьыныгъэхэм лъабжьэ яхуэхъур ахэращ. А Iуэхум ди щIыналъэм хуэфэщэн гулъытэ зэрыщыхуащIым, абыкIэ ефIэкIуэныгъэ щхьэхуэхэр зэрыдиIэм и щыхьэтщ медицинэм и унэтIыныгъэ зэхуэмыдэхэмкIэ къэралым щыпашэу къалъытэхэм зэрыхабжэр.
Урысей Федерацэм Узыншагъэр хъумэнымкIэ и министерствэм, Профилактикэ медицинэмкIэ лъэпкъ медицинэ къэхутакIуэ центрым, «Волонтёры-медики» къэрал-псо жылагъуэ зэщIэхъееныгъэм зэгъусэу гъэ къэс мы махуэхэм ирагъэкIуэкI «Узыншэу щыт!» урысейпсо зэхыхьэр. Iуэхум и къалэн нэхъыщхьэр цIыхухэм я узыншагъэм гулъытэ хуегъэщIынырщ, узыншэным къыхуеджэнырщ, абы и хабзэхэм ткIийуэ зэрытетын хуейр гурыгъэIуэнырщ.
Медицинэ Iуэхутхьэбзэ тэмэмыр цIыхухэм псоми зэхуэдэу ялъэгъэIэсыныр, узыфэхэр къэмыгъэхъуным хуэгъэза профилактикэ лэжьыгъэр нэсу къызэгъэпэщыныр псом нэхърэ нэхъыщхьэу зэ-рыщытыр къагурыIуэу я IэнатIэр ирахьэкI дохутырхэм. Ауэ Iуэхур кIуэта щыхъунур езы цIыхухэри я узыншагъэр хъумэным жэуаплыныгъэ пылъу бгъэдыхьэмэщ. Аращ УзыншагъэмкIэ дунейпсо зэгухьэныгъэм а Iуэхур Iэпэдэгъэлэл ямыщIу зыкIэлъыплъыжыну псори къыщIыхуриджэр.
