Кавказ зауэм и гуащIапIэхэм хабжэ Ахульго бгым и цIэр фэеплъу къызыхуэна зауэзэрылIыр. Псэууэ цIыху куэд къехакъым а дагъыстэн Iуащхьэм 1839 гъэм. Иджы илъэс къэс шыщхьэуIум и 22-м машинэхэм, зыр адрейм и ужьым иту, Ахульго кIуэ гъуэгур яуфэбгъури, лъыкIэ ятхьэщIа сэнтхым цIыкIури инри докIуей. Зэчырхэр жаIэу, лIахэм яхуэлъаIуэу, тхыдэр ягу къагъэкIыжу, дагъыстэнхэр абдежым махуэ псом щощыгъуэ. Дэри а гуауэр ди гъунэгъухэм ядыдогуэш.
Кавказым иужьгъа пащтыхьыдзэмрэ зи Хэкур зыхъумэж бгырысыдзэмрэ я зэпэщIэтыныгъэр кIуэ пэтми нэхъ гуащIэ хъурт. Зыр яукIым адрейр абы и пIэ иувэу, Iимам къалэныр япэщIыкIэ Гъэзий Мухьэмэд, ар яукIа нэужь - Хьэмзэт-бэч, итIанэ - Щамил зэIэпахащ. АпщIондэху бэнэныгъэр нэхъыбэу щекIуэкIар Дагъыстэнырт. Щамил япэ махуэм щегъэжьауэ хущIэкъурт щхьэхуэ-щхьэхуэу зауэ къарухэр зэригъэуIуну, арати, унафэ псори езым и деж екIуэлIэжу зэтриухуащ. Къэралыгъуэ дэтхэнэми зэрыхуэфащэу, езым и мылъку, и дзэ, и лIыкIуэхэр иIэжу, Щамил бгырысхэр зэщIиузэдати, пащтыхьыдзэр гузавэрт, кавказ лIыхъужьхэм нэгъуэщI къэралхэм къикIыу дэIэпыкъуэгъу къахуэкIуэнкIэ.
Ахульго цIэр зезыхьэ къуажитIыр Щамил и къэралыгъуэм и щыхьэру игъэуващ 1838 - 1839 гъэхэм. Зэхакъута къуажэжьыр зэрагъэпэщыжри, абы бгъурыту къуажэщIэ иухуат Iимамым. 1839 гъэм урысыдзэм унафэ къыхуащIащ къуажэр зытет Iуащхьэм ебгъэрыкIуэу, Щамили абы и телъхьэхэри зэтраукIэну. Урысыдзэм а мурадыр къащехъулIар илъэс тIощI дэкIа нэужьщ. Ауэ Ахульго деж щекIуэкIа лъыгъажэр а мурад бзаджэр гъунэгъу къэзыщIа лъэбакъуэхэм язщ.
Бгырысхэм зыкъомрэ хэщIыныгъэншэу заIыгъащ. Зыми икIуэтыну зигъэхьэзырыртэкъым. Я щIыналъэр фIыуэ зэрацIыхужым нэмыщI, Щамил и дзэм Сурхъай и чэщанэкIэ зэджэ плъырыпIэри яIыгът. Ар зытетыр къуажэм ипщэкIэ щыт Шулатлулго къуршырт. Сурэтхэм уеплъми, уолъагъу абы и щыгур папцIэ мыхъуу, зыщыбгъэпщкIуфын сэнтхыу зэрыщытар. Абдежым муридхэм пщыIэ зыбжанэ тращIыхьати, къыщеухкIэ, бийхэм фIыуэ трагъэпсэфырт. Апхуэдэ щIыкIэу Щамил пIалъэ кIыхькIэ Ахульгор ихъумащ, пащтыхьыдзэр къыбгъэдэмыхьэфу.
Пащтыхьым и генерал Граббе Павел и дзэр Ахульгом щекIуэлIар 1839 гъэм мэкъуауэгъуэм и пэщIэдзэхэрщ. Щамили бийм пэплъэрт: бгым и хъуреягъкIэ узэпрымыкIыфыну къуэхэр датIыкIат. КъуажэщIэм Iимамым и дзэр узэдауэ дэтт, псыежэхыр гъунэгъути, псы хуэмылIэу, муридхэм абдежым куэдрэ зыщаIыгъыфынут. Къуажэм дэса цIыху бжыгъэр 4000 хъууэ щытауэ жаIэж. Ахэр Iэщэ зыIыгъ бгырыс защIэтэкъым, я унагъуэхэр, цIыхубзхэр, сабийхэр ящIыгъут, Щамил и къэралыгъуэм хиубыдэ гъунэгъу лъэпкъхэри ягухьат. Езы муридхэм я бжыгъэр цIыхуи 100 хуэдиз хъуми арат.
Граббе и дзэр тIурэ ныкъуэкIэ нэхъыбэт: батальони 10, цIыху 500 нэс зыхэт бгырыс шуудзэ, къэзакъ 500, топ 18. Абыхэм яхэтыжт сапёр ротэ.
Ауэрэ урысыдзэм Койсу псыежэхым и IуфитIри иуфэбгъуащ. Сурхъай и чэщанэм нэс уэфын хуэдэу, Граббе и топхэри, и дзэри IэкIуэлъакIуэу иригъэувэкIат Ашильта псыежэхым и Iуфэм.
Мы зауэзэрылIым и инагъыр нэгум къыщIегъэхьэ Рубо Франц «Ахульго къызэращтар» зыфIища сурэтым. Пащтыхьыдзэр мэкъуауэгъуэм и 12-м ежьэри, къыкIэлъыкIуэ махуэм бгырысхэм ебгъэрыкIуэн щIидзащ. ЛъэныкъуитIыр зэрытемыгъакIуу, зэхуэзэм зэбгъэдэкIыжурэ, махуэ зыбжанэ кIуащ.
Генералым къыгурыIуат Сурхъай и чэщанэр къамыщтауэ, Щамил зэрытемыкIуэнур. Арати, бадзэуэгъуэм и 4-м теуэм щIадзэжри, урысыдзэм къуршыр яубыдащ, Щамил зыщыгугъын къыхуэмынэжын хуэдизкIэ. Генералым иджыри дзэ зэгухьэныгъэу щы къриджат зыдигъэIэпыкъуну.
ЕтIуанэ зэхэуэгъуэр къыщыхъуар бадзэуэгъуэм и 16-рщ. Рубо и сурэтым ихуар а махуэм къэхъуарщ. ЛIыжьхэр, цIыхубзхэр, сабийхэр – псори щызауэрт абдежым. А махуэми къахуэщтакъым Ахульгор. КъебгъэрыкIуэхэм цIыху 200-м нэс яфIэкIуэдат, 600-м нэс уIэгъэ хъуат. Щамил и дзэм и Iыхьэ щанэр хэщIат.
Махуэ 80-кIэ екIуэкIащ Ахульго зауэзэрылIыр. Урысыдзэр бгырысхэм тхуэнейрэ ятеуащ. ШыщхьэуIум и кIэр къыщысам, быдапIэм щIэсхэм емынэ узыр къахыхьауэ хьэлэч зэтрищIэрт, яшхын яIэжтэкъым. ШыщхьэуIум и 22-м пащтыхьыдзэр аргуэру ятеуэри, япэщIыкIэ Ахульго къуажэжьыр, итIанэ къуажэщIэр яубыдащ. Абдежым щызэуа бгырысхэр псори хэкIуэдауэ жыпIэ хъунущ. Псэууэ къуршым къехыну зимыгугъа Щамил цIыху зыбжанэ и гъусэу бийхэм яIэщIэкIащ.
Псори зэфIэкIа нэужь, шыщхьэуIум и 29-м езым и унафэщI Чернышев Александр хуитхырт генерал Граббе: «Ахульго деж бгырысхэм щафIэкIуэда цIыху бжыгъэр 2100-м фIокI. Абыхэм ящыщу 1200-р яукIащ, адрейхэр гъэру яубыдащ, Щамил и телъхьэ нэхъыщхьэхэр яхэту. Щамил иригъэщIа быдапIэхэр якъутэри, езы къуршри къагъэуащ. Iимамыр Ичкерием и къуршхэм ихьэжауэ, Ведено деж зыщегъэпщкIу. И лъакъуэм шэ хэлъу уIэгъэщ, и Iыхьлыхэм ящыщу и щхьэгъусэр, и шыпхъур, и адэ къуэшыр, и зы къуэр яукIащ, адрей и къуэр дэ гъэру тIыгъщ».
Граббе а текIуэныгъэм щхьэкIэ Невский Александр и цIэр зезыхьэ орден къратауэ щытащ. Императорым «Ахульго къызэращтам папщIэ» и цIэу медаль иригъэщIри, пащтыхьым и лъэныкъуэкIэ зауэзэрылIым хэта псоми ар иратащ. Урысыдзэм ар и япэ текIуэныгъэ хуэдэу щытт, Щамил къызэрамыубыдыфам хуэдэу. Пащтыхьыр а хъуэпсапIэм теIэбэным иджыри илъэс 20 иIэжт.
Унцукуль щIыналъэм Кавказ зауэм и напэкIуэцI шынагъуэу щыта Ахульго и фэеплъ, Абдулатипов Рэмэзан и жэрдэмкIэ, 2017 гъэм къыщызэIуахащ. Иджыблагъэ абдежым щекIуэкIащ «Ахульго – щIэныгъэм и хэщIапIэ» зэIущIэшхуэр. Тхьэм афIэкIа апхуэдэ гузэвэгъуэ зыми иримыгъэлъагъукIэ.
