Даур Нэгъуей и щэкIуэкIа

ЩэкIуэкIэ Iэзэу, цIыху щыпкъэу, хьэщIэкIэ жумарту, ерыскъыщхьэ темыпIэу зэрыщытымкIэ, Даур Нэгъуей, ди хэгъэгум къинэмыщIауэ, Ставрополь губерниеми Екатеринодар (Краснодар) лъэныкъуэмкIи щыцIэрыIуэт.

Ди бгыжьхэм, псыхъуэхэм щыщэкIуэну абы куэд къыхуеблагъэу щытащ, зэман-зэманкIэрэ. Ди Iэгъуэблагъэм къитIысхьа къэзакъ станицэхэм щыпсэухэм Нэгъуей псынщIэ дыдэу ныбжьэгъушхуэ яхуэхъуат, езым фIыуэ илъагъурт мыщэхэмрэ кхъуэпIащэхэмрэ ещэкIуэну, ауэ абыхэм ял езыми ишхыртэкъым, и уни гъунэгъуу кърихьэлIэртэкъым, къэзакъхэм яхуигуэш фIэкIа.

Езым и унэ къыздихьыр мыщафэ закъуэрат. Нэгъуей нэхъыбэу зэщакIуэр псэущхьэшхуэхэрат, нэхъ тхьэкIумэкIыхьащэ-бажащэм апхуэдэу дихьэхыртэкъым. Нэхъ щэкIуапIэу иIахэр Нэгъуеикъуэ, Пхъэмыфыкъуэ, Шыбэгукъуэ, Бэлъшэ мэз, Бэлъшащхьэ, Жьакуэ мэз, МэзкIыхь, Къущхьэхъу хуэдэхэрат.

Нэгъуей езым къехъулIэпауэ хъыбар куэд къыщIэнащ. Урысейм и щIэныгъэлI цIэрыIуэ Динник ди щIыпIэхэр, ди бгылъэхэр щыщIиплъыкIым гъуазэу щIыгъуахэт Даурхэ Нухьрэ Нэгъуейрэ. А тIур мыхъуамэ и пщэ къралъхьа щIэныгъэ Iуэхухэр имыгъэзэщIэфыну щытауэ, яхуэфащэ дыдэуи къащытхъуу езы щIэныгъэлIым итхыжыгъат.

Нэгъуей щэкIуэныр и псэм хэлът, фIыуэ илъагъурт. Динырылажьэхэм трагъэгушхуэри, ар хьэжыщI ягъэкIуауи щытащ. Абы къигъэзэжа нэужь щэкIуэжыну Iэмал имыIэу ефэндыхэм къыхуагъэуври, ди хэгъэгу псом нэхъ IэщэфI зимыIа лIым и Iэщэ дэгъуэхэр Инжыдж ЦIыкIу шынагъуэу нэхъ щикIэрэхъухь щIыпIэу Хъупсырокъуэ ТIрэхъухэ я жьэгъужьым деж ирагъэхьри, архъуанэм храгъэдзат. ИужькIэ, Нэгъуей хущIегъуэжауэ жаIэжырт закъригъэгъэделэу хьэжыщI зэрыкIуам. Сыт щыгъуи нэфIэгуфIэу, гушыIэр зи щIасэу щыта лIым и Iэщэхэр псым храгъэдза нэужь, гуфIэ щIагъуэ и нэгу илъыжакъым.    

    Нэгъуей ныбжьэгъугъэ хуиIат дзэзешэ цIэрыIуэу щыта Балахонов Яков. А тIури зэдыхэтат Япэ дунейпсо зауэм. Балахоновым и дзэ пакIэр щIыгъуу Къэсейхьэблэ здыблэкIым, и гупыр къигъэувыIэри, езыр Нэгъуей и куэбжэм къыIууват. БжэIупэм Iут мей жыг щIагъым щIэсу зыгуэрхэр зыIущI Нэгъуей къыщилъагъум:

- О-о, Даур Ногай живой!? – жиIэри къэгуоуащ. Мыдрейм ар зэрызэхихыу, и макъымкIэ къицIыхужри, зыкъипхъуэтащ, и ныбжьым емылъытауэ:

- Живой, живой, Яков! Еблагъэ си шынэхъыщIэ! – жиIэу, урысыбзэри адыгэбзэри зэхиджэу щIэпхъуат жаIэж. Яковрэ абы и командирэгъухэмрэ езым къригъэблагъэщ, адрей и гъусэхэр пщы хьэблэжьым зэбграшри, фэ тету ягъэхьэщIат. И хьэщIэхэр щригъэжьэжым, Нэгъуей къратат красноармеец фащэ зэпылъ. ГуфIэжу абыкIэ зыкъихуапэри, IэджэкIэ нэхъ щIалафэ къытеуэжат. Яков ар щилъагъум:

- Нэгъуей, шымкIэ иджыри зыгуэр бгъэхъэжыфрэ, дебгъэплъыркъэ? – жеIэри, къоупщI.

Нэгъуей зыри жимыIэу, Яков и шы хъыжьэ уанэ зытралъхьэжам зыдридзейщ, пщIантIэм щигъэпщIытхъущ, я гуэзнэч куэбжэм елъэщ-къелъэжри, иритыжат.

- Нэгъуей, уэ иджыри дзэм ухэт хъунущ! – жиIэурэ, Яков IэплIэ къыхуищIырт гуфIэщауэ зи нэпсхэр къыщIэж лIыжьым. Балахонов и гупыр щежьэжым, Нэгъуей яхэту, Гъуамэжьым нэс ягъэкIуэтэжат Къэсейхьэблэ шухэм...

Нэгъуей тхьэмыщкIэм езым хьэл быдэ иIэти, захуагъэу къилъытэм хутекIынутэкъым, пащтыхьыр и пащхьэ къиувами. Быдэу къуажэпщ Къэсейхэ я дзыхьщIэгъу-чэнджэщэгъуу щытащ. Совет властыр зэфIэувэу Къэсейхэ я мылъкур щызэрапхъуам, абы щыщу зы джылъ я пщIантIэм къыдахьэу идатэкъым, апхуэдизу ахэр зэхуэкъабзэу псэуати…

АдэкIэ нэIуасэ фыхуэсщIыну сыхуейщ Даур Нэгъуей (си анэм и адэшхуэм) нэхъ и щIалэгъуэм и щэкIуэкIэу щытахэм ящыщ зыбжанэм.    

                                      Бэлъшэ мэзым

Нэгъуей щэкIуэгъуэ мазэу Бэлъшэ мэзышхуэм щIэтт. А лъэхъэнэм ди щIыпIэм псэущхьэхэр щыгъунэжт. Мыщэхэм, щыхьхэм цIыхухэр щаIущIэрт Нэгъуеикъуэ, Пхъэмыфыкъуэ, Шыбэгукъуэ, нэгъуэщI ди мэз гъунэгъухэми. Къущхьэхъум щыхъушэт.

Бжьыхьэм и дахэгъуэт, укъигъэкъуалъэуи хуабэжтэкъым, псэм еныкъуэкъуу щIыIи хъуатэкъым. Нэхъ кIасэу хъу  мэз кхъужьым и фIыгъуэт. Мыщэхэри кхъуэхэри кхъужьым зэрыфIэмыкIынур зыщIэ щакIуэ Iэзэр кIуащ джабэм кIэрыт кхъужьеишхуэмкIэ. Абы пэгъунэгъу щыхъум, къызэхех жыг щIагъым Iэуэлъауэ зэрыщыIэр. Нэгъуей зэуэ и фIэщ мэхъу нобэ IэнэщIу зэримыгъэзэжынур. Абы и нэIуасэ, Исправнэ станицэм щыщ къэзакъ щIалэм, мэкъу кIэпIинэхэр зэхуэзылъэфэсыжым, жриIат фоч уэ макъ зэхихмэ, зэрыс гумкIэ къыщIыхьэну.

Гъунэгъуу кIуатэмэ, зэхихыр мыщэрэ кхъуэпIащэрэ я зэрыгъэгуо макъщ – а тIур зэщыхьауэ арат. Мэз щIагъым щызеуэ жьы тIэкIур и гупэ хъуху зредзэкIри, кхъужьейм и гъунэгъу чыцэ Iувым къыхопщхьэ, щэхуу. Мо зэщыхьагъитIым щаIуплъэм, зы мащIэщ иIэжар Нэгъуей къыщитхъыу дыхьэшхыным: кхъужьейр къигъэсысауэ, хуиту хэтIысхьэу, къыпыщэщар шхын щIэзыдза мыщэжьым къакIуэри къыщыхьат а пхъэщхьэмыщхьэр зи псэм хэзымыхыну кхъуэпIащэр. Жыг щIагъым кхъужьу щIэлъыр мыщэ зэрыбынми кхъуэ бынышхуэми яхуэшхынутэкъым, ауэ мо пэгун зытIу нэхъыбэ зыIузымылъхьэфыну псэущхьэшхуитIыр зэмызауэу хъуртэкъым.

КхъуэпIащэр къыщIэпхъуэрт, мыщэжьым къытегуплIэрти, мыдрейр къыщIигъэIэрт. ПсынщIагъэкIэ кхъуэр нэхъ текIуэрти, мыщэр кхъужьей лъабжьэм къызэрысу, абы и къудамэм зыкIэрищIэрти, кхъуэжьыр и лъабжьэмкIэ щIэжырт. Мыщэжьыр кхъуэм зыкъыпигъэзыжыху къелъэжырти, езым пэрывэжьыр щIигъэIэрт.  

Сытми, зэрытемыгъакIуэ псэущхьитIыр кхъужьеижьым и лъабжьэм щызэпэщIэуват, языхэзми икIуэтын гугъэ ямыIэу. Нэгъуей а тIум зыкъомрэ якIэлъоплъри, мыщэжьым кхъуэр щрихужьэм техуэу езыр чыцэм къыхож, мыщэм зызыкIэрищIэ къудамэм и гуэтыпIэм щэрэ-плIэрэ къамэкIэ йоуэ. ПсынщIэу зегъэпщкIужри, и фочыр къегъэхьэзыр. Мыщэжьыр къыщIигъэIэжу къудамэм зыщыкIэрищIэкIэ, ар къыгуощIыкIри, мыщэжьыр кхъуэпIащэ губжьам и пащхьэм къохуэ, «допIышхуэ» жригъэIэрэ и гущIыIу дэгъэзеяуэ. Модрейми зыхуеиххэу хуэмыгъуэтыр арати, къамэпэм хуэдэу жан и дзэжьхэмкIэ мыщэм и ныбэр и кIыхьагъкIэ зэгуегъэху.

Мыщэм иджыри и псэр пытт, абы и кIуэцI къиуар кхъуэпIащэм удзым щыхикухьыжам. Ар апхуэдизу ябгэу а мыщэжь мыгъуэр тебэнауэ иупщIатэрти, зы тIэкIу дэкIыжамэ, мыщафэми упыкIат. Ар къэмыгъэхъун щхьэкIэ, кхъуэжьым и бгъур къэгъэза зэрыхъуу, и блатхьэ щIагъым еуэри, къэхъей щIагъуэ имыIэжу езыри хигъэхуащ мыщэжьым и кIуэцIфэцIым.

Ар и къэукIыкIэу, Нэгъуей зы шэ нэхъ и фочым иримыгъэкIыу къиукIыгъат мыщэшхуэрэ кхъуэпIащэ абрагъуэрэ.

Фоч уэ макъыр зэхэзыха къэзакъ щIалэр къосри, илъагъур и фIэщ хъуркъым. Нэгъуей абы ирегъэлъагъу къудамэ къыпыщIыкIам и хэупщIапIэр. ЩIалэм джыдэ иIыгъти, зэрищIынур Нэгъуей къригъэлъагъуурэ, бжэгъу лъэщыфI къыпеупщIри, псэущхьитIым я лъакъуэхэр зэрепх. Бжэгъур абы щIагъэжурэ, тIури гум къралъхьэ. Кхъуэм и бгъэчэр джыдэмкIэ щIалэм зэгурегъэудри, абыкIэ егъэзыхауэ ягъэтIылъ, къуажэм дыхьэжыху лъыр зэрыщIэкIыным хуэдэу.

Станицэм къэсыжхэри, Нэгъуей зэралъагъуу цIыхухэр къызэхуэсащ. Езым илъагъупам хуэдэу, къэзакъ щIалэм Нэгъуей и щэкIуэкIар яжреIэж къэзыувыхьахэм. Асыхьэту мыщэри кхъуэри зэпкъраудри, Нэгъуей хабзэу зэрахуигъэувам хуэдэу, аргуажьэ къабзэм лыр Iыхьэ-Iыхьэу трагуашэ, нэхъ хуэмыщIахэм, дэIэпыкъуэгъуншэхэм нэхъапэ зэрылъагъэсынум хуэдэу.

Нэгъуей и шыр и цIыхугъэфI Снорокхэ я деж щигъэувати, абы щышхэщ, мыщафэр кIэрипхэри къыдэшэсыкIыжат, цIыху щэ бжыгъэхэм «тхьэгъэпсэу» къыкIэлъыжаIэу.

                                                                           ШЭРДЖЭС Алий.