Мы махуэхэм Апсным щагъэлъапIэ 1992 - 1993 гъэхэм екIуэкIа Куржы-Абхъаз зауэр я текIуэныгъэкIэ зэриухрэ илъэс 30 зэрырикъуар. Къэралпсо мыхьэнэ зиIэ а лъэпкъ махуэшхуэм и щIыхькIэ щIыналъэм Iуэхугъуэ куэд щокIуэкI: зэхуэсхэр, гукъэкIыжхэр щыкуэд зэIущIэхэр, концертхэр, гъэлъэгъуэныгъэхэр, нэгъуэщIхэри. Абыхэм ящыщщ Сыхъум дэт ЩIыхьым и парк фэеплъ щIыпIэм щекIуэкIа Iуэхугъуэри. Абхъазыдзэм лIыгъэрэ хахуагъэрэ зэрахьэу хэтахэм, щIыналъэм и щхьэхуитыныгъэм зи псэр щIэзытахэм, иужькIэ зи хьэдащхьэр ямыгъуэтыжу хъыбарыншэу кIуэдахэм илъэс 30-кIэ халъыта зауэлIитIыр – абхъаз щIалэ ПкIин Леонид Виссарион и къуэмрэ къэбэрдей щIалэ Ефэнды Арсен СулътIан и къуэмрэ - пщIэшхуэ хуащIу щыщIалъхьэжащ а паркым.
«Абхъазым и ЛIыхъужь» цIэ лъагэр зыхуагъэфэщауэ щыта кхъухьлъатэзехуэ хахуэ ПкIин Леонид зауэр иухыным мазищ иIэу хэкIуэдауэ щытащ. Абы зэрыхэта илъэс иримыкъум къриубыдэу абы 100-м щIигъукIэ зыщиIэтащ уэгум, и щIыналъэм къытезэрыгуа бийм яхэуэу. Къэбэрдей щIалэ, Аушыджэр щыщ Ефэнды Арсен СулътIан и къуэри («Монгол» цIэрат и ныбжьэгъу зауэлIхэр къызэреджэр) и IэщIагъэкIэ кхъухьлъатэзехуэт, абы Киев щыхуеджауэ. Ауэ Абхъазым и лъэсыдзэрщ зыхэтар икIи лIыгъэшхуэ къигъэлъэгъуащ . Бгъэдэлъа зауэ зэфIэкIхэм пэкIуэу адыгэ щIалэ щхьэмыгъазэм «Хахуагъэм папщIэ» къэрал дамыгъэ лъапIэри къратауэ щытащ. Гумиста фронтым щызэуащ ар, Ахабюк Iуащхьэр, Сыхъум къалэр хуит къэзыщIыжахэм яхэтащ. Арсенщ, уIэгъэ хъуакIэу, и ныбжьэгъу щIалэ Годавэ Януш и гъусэу Абхъазым и ныпыр Министрхэм я Советым и Унэм 1993 гъэм фокIадэм и кIэм лъагэу щыфIэзыдзауэ щытар. Януш 1993 гъэм и фокIадэм и 29-м, текIуэныгъэр къахьыным зы махуэ фIэкIа имыIэжу, яукIауэ щытащ. Абы хуагъэфэщат Леон орденыр. Ефэнды Арсени и псэр итащ а махуэм, зэрыхуагъэфащэмкIэ, атIэми, абы и хьэдащхьэр щамыгъуэтыжым, хъыбарыншэу кIуэдахэм халъытащ…
Абы лъандэрэ псы куэд ежэхащ, Iуэхугъуэ мымащIи къэхъуащ. Ауэ Леониди Арсени, абыхэм яхуэдэу абхъазыдзэм хэта зауэлI куэдми я хъыбар зыми ямыщIэу къекIуэкIащ…
Кавказ къуршышхуэхэм я щIыбагъ къыдэлъ щIыналъэм и ищхъэрабгъу лъэныкъуэмкIэ Псоу, Ингур псыхэм я зэхуаку дэлърэ ипщэмкIэ тенджыз ФIыцIэм и толъкъунхэр къедэхащIэу зыщиубгъуащ ди къуэш Абхъаз Республикэм. Километр зэбгъузэнатIэ 8600-рэ хъу щIыпIэр дахащэщ, щхъуантIагъэрэ хьэщIэр зи щIасэ цIыхуфIкIэ къулейуэ. «Апсны» - аращ щIыпIэр зейхэр зэреджэр я Хэкум: апсхэм я щIыналъэ («апс» - абхъазхэр зэрызэджэж «апсуаа» псалъэм и лъабжьэщ, «ны» - щIыпIэ).
Нобэ хуэдэу Абхъазым и уафэр къащхъуэрэ и щIылъэр щхъуантIэу, и щхьэ хуитыжу къекIуэкIакъым. НэхъыжьыIуэхэм ящIэж а республикэм 1992 - 1993 гъэхэм щекIуэкIауэ щыта зауэ гуащIэр. Мазэ 13-рэ махуэ 13-кIэ екIуэкIа зэпэщIэувэныгъэр 1993 гъэм фокIадэм и 30-м иухащ Абхъазым и текIуэныгъэкIэ. Ар и тегъэщIапIэу фокIадэ мазэм и кIэухыр щIыналъэм щагъэлъапIэ къэрал щхьэхуитыныгъэм и махуэшхуэу. Абхъаз Республикэр зи щхьэ хущытыж щIыналъэу зэрыщытыр къащтащ Лъэпкъ Зэкъуэтхэм я Зэгухьэныгъэм (ООН) хэт къэрали 193-м щыщу 5-м, Урысей Федерацэри яхэту, атIэми ООН-м и дэфтэрхэм ар иджыри зэритыр Куржым хыхьэ щIыналъэущ. Дауэ хъуми, цIыху мин 245-м нэс нобэ щыпсэу а къэралым Iэтауэ щагъэлъапIэ Абхъаз лъэпкъым и Хэку зауэшхуэу къалъытэ а зэпэщIэтыныгъэм къахуихьа текIуэныгъэ ину уасэшхуэ зыщIатар.
Абхъазым и лъэныкъуэкIэ зауэм хэтащ зауэлI мин 12-м щIигъу, абыхэм ящыщу зауэр зэрекIуэкIа илъэсым щIигъум къриубыдэу абы хэкIуэдащ цIыху минхэр, уIэгъэ хъуахэмрэ зи унэ-лъапсэ зыфIэкIуэду щIыпIэм къикIахэмрэ нэхъыбэж мэхъу. Абхъазхэм къадэщIу езыхэм я фIэфIыныгъэкIэ зауэм Iухьауэ щытащ Кавказ Ищхъэрэм щыпсэу лъэпкъхэм ящыщ щIалэхэр. ЦIыху мини 2-м щIигъу а гупым лIыгъэрэ хахуагъэкIэ къахэщу зэуащ къэбэрдей щIалэхэр, щхьэмыгъазэу, къуэш республикэм и щхьэхуитыныгъэр бгъэгукIэ яхъумэу. Абыхэм ящыщу цIыху 70-м щIигъум я щхьэр щагъэтIылъащ зауэ IэнатIэм, уIэгъэ хъуахэри нэхъыбэжт. Адыгэхэм ящыщ куэдым къыфIащащ «Абхъазым и ЛIыхъужь» цIэ лъапIэр, ди щIалэхэм куэду яхэтщ Леон и орденыр, «Хахуагъэм папщIэ» медалыр зыхуагъэфэщахэри.
Гъунэгъу щIыналъэм щекIуэкIа зауэжьым теухуа сыт хуэдэ хъыбарми хуэнабдзэгубдзаплъэу блэкIа илъэс 30-р ирахьэкIащ Ефэндыхэ СулътIанрэ КIунэрэ яухуауэ щыта унагъуэм исхэм. Гуауэм зэщIиIыгъэрэ гугъэми имыутIыпщу дакъикъэхэр илъэтырт, мазэхэр кIуэрт, гъэхэр зэкIэлъыкIуэрт, лIэщIыгъуэхэм захъуэжырт. Зи адэр пасэу зыщхьэщыкIа унагъуэшхуэм я бынихым: Любэ, Алик, Арсен, Вячеслав, Анетэ, ФатIимэ сымэ гъащIэр къахуэзыгъэнэху вагъуэ нуру къахуэна я анэ КIунэ абрэмывэу и гум телъу ирихьэкIащ и щIалэ екIухэм я курытым и хъыбар зэримыщIэр. «Гугъэр адэжь щIэинщ» жыхуаIэрати, дунейм тетыху анэр пэплъащ и къуэм и хъыбарыфI къэIуным, абы и нэгум зэ нэхъ мыхъуми иплъэжу и Iэ пхъашэр быным и щхьэфэм дилъэну. Зэшыпхъухэм я курыт Анетэ зэрыжиIэжымкIэ, зы махуи дэкIыртэкъым КIунэ и къуэм и гугъу имыщIу: ар абы ирипхырт и нэгу щIэкI сыт хуэдэ Iуэхугъуэми, зэхих сыт хуэдэ хъыбарми. Уеблэмэ «гууз дыдэу кIуэдакъэ мыр» зыхужыпIэну гуэрхэм я жэназыхэм я хъыбар къыщыIукIэ, зи нэхэр нэпс пщтырым щIисыкIа анэм жиIэрт: «Зи насып, псы хуабэ фалъэ тракIауэ и пIэ егъуэтыж. Си щIалэ тхьэмыщкIэ, уэ сытхэр уи щытыкIэу пIэрэ?..» Арсен и анэкъилъхухэрати, дэтхэнэми лъэкI къигъэнакъым я къуэшым, дэлъхум и цIэр къызыхэщынкIэ хъуну дэфтэрхэр къэугъуеинымкIэ, ар зыцIыхуу, зауэ IэнатIэм къыдыIуту щытахэм епсэлъылIэнкIэ.
КIуни, Люби, Арсен къыщIэнауэ щыта и къуэ закъуэ Заури пщIэ къыхуащIу илъэс къэси ирагъэблагъэрт Абхъазым и къэрал махуэщIхэм я саулыкъукIэ абы щызэхашэ фэеплъ зэхуэс инхэм. Псом хуэмыдэжу ерыщу Iуэхум хэтащ быным я нэхъыжь Любэ. Уеблэмэ абы итат ди къэралым иужьрей зэманым зыщызыубгъуа ДНК анализыр. Абхъаз зауэм хэта зауэлIхэм ящыщу нэхъапэм хъыбарыншэу кIуэдауэ къалъыта куэдым я цIэ-унэцIэхэр зэфIэгъэувэжыным, абыхэм зэрахьа лIыгъэмрэ яхэлъа хахуагъэмрэ хэIущIыIу щIыжыным зи лэжьыгъэр теухуа къэлъыхъуакIуэ гупхэм жэуаплыныгъэр яхэлъу илъэс куэд лъандэрэ къадолажьэ Жор Плъыжьым и Дунейпсо Комитетыр (МККК). Любэ нэхъапэIуэкIэ итауэ щыта ДНК анализыр, зи Iыхьлы хъыбарыншэу кIуэда адрейхэм ятахэм щIыгъуу, ягъэхьауэ щытащ МККК-м.
Абдежми къыщыувыIакъым Любэ. Зэкъым икIи тIэукъым шыпхъу гумащIэр дэлъхум и лъыхъуакIуэ гъунэгъу щIыналъэм зэрыщыIар. Илъэс 30-кIэ еш имыщIэу ар иужь итащ Арсен и лъагъуэ гуэр нэхъ мыхъуми техьэным. Абхъаз зауэмрэ абы хэтахэмрэ ягу къыщагъэкIыж фэеплъ зэIущIэхэм ящыщу зы блэзымыгъэкI а шыпхъу гумащIэр абыхэм щызэхих дэлъху хъыбархэмкIэ гушхуауэ къэкIуэжырт, гугъэщIэхэр гукIэ иухуэу. А псори анэ тхьэмыщкIэми къыдалъхуахэми яхуиIуэтэжырт. Абы иужькIэ а псоми я псэм къаруущIэ иIэу къыщыблэжырт гугъэм и мафIэ цIыкIур. А гугъэм иIыгъыу абыхэм аргуэру гъуэгуанэщIэхэр зэпачырт, хъыбарыншэу кIуэда я дэлъху IэфIым и Iуэху зыIутыр къащIэн мурадкIэ.
Апхуэдиз гугъуехьыр пщIэншэ хъуакъым. КъэлъыхъуакIуэхэм иужьрейуэ къагъуэтыжа зауэлI хьэдэ къупщхьэхэм къыхаха ДНК анализхэм языхэзыр къанэ щымыIэу техуащ Любэ итауэ щытам. ЕгъэзыпIэ зымыгъуэту къуршыщхьэ уардэхэм щхьэщыту къащыхъуа дэлъхупсэр псэхужауэ, нэхъ гъунэгъу къахуэхъужауэ къалъытащ а хъыбарыр къызыжраIа Арсен и анэкъилъхухэм, и къуэ закъуэмрэ абы и унагъуэмрэ. Абхъазым и лъэпкъ махуэщIым ирихьэлIэу щIыналъэм щрагъэкIуэкIа мыгъэрей Iуэхугъуэхэми я нэхъыщхьэ дыдэ хъуащ иджыри къэс хъыбарыншэу къалъыта зауэлIхэу ПкIин Леонидрэ Ефэнды Арсенрэ я къупщхьэлъапщхьэхэр пщIэ хуащIу къалащхьэм и щIыпIэ нэхъыщхьэм зэрыщыщIалъхьэжар. Фэеплъ зэIущIэшхуэм къекIуэлIат республикэм и унафэщIхэр, къулыкъущIэхэр, а зауэм и ветеранхэр, абы хэкIуэда зауэлIхэм я Iыхьлыхэмрэ благъэхэмрэ. Къэбэрдей-Балъкъэрым икIауэ фэеплъ зэIущIэм зрагъэхьэлIащ Абхъазым и ЛIыхъужьхэу Абхъаз Республикэм зыхъумэжыныгъэмкIэ и министру лэжьа Сосналы СулътIан и щхьэгъусэу щыта Любэрэ а зауэм хэкIуэда Къардэн Владимир (Генэ) и щхьэгъусэу щыта Iэсиятрэ. Iуэхум хэтащ Арсен и анэкъилъхухэр, и къуэ Зауррэ и къуэрылъху Дыщэнэрэ, нэгъуэщIхэри.
- Ди республикэм и щхьэхуитыныгъэм папщIэ зи щхьэр зыгъэтIылъа зауэлIхэм я анэхэ, я Iыхьлыхэ, благъэхэ. Нобэ дигу къыдогъэкIыж абхъаз лъэпкъым щыщ дэтхэнэ цIыхуми пщIэшхуэ зыхуищI а зауэлIхэм зэрахьа лIыгъэмрэ яхэлъа хахуагъэмрэ. Щхьэхуитыныгъэм щIэхъуэпсу ар зыIэрызыгъэхьа зы лъэпкъи абы тыншу хуэкIуакъым. Абхъазхэри дыаращ. Дэ къыткъуэту, ди гуауэр я гуауэу, я дамэкъ къыдэтауэ а фIыгъуэм ди гъусэу щIэзэуащ нэгъуэщI лъэпкъ куэдым къахэкIа щIалэхэр, пщащэхэр. Абыхэм ящыщщ пщIэ зыхуэтщIу нобэ зи щIы кIапэ зэдгъэгъуэтыж ди къуэшхэу Ефэнды Арсенрэ ПкIин Леонидрэ. Абыхэм зэрахьа лIыгъэхэр ди лъэпкъым и тхыдэ дэфтэрхэм ихуащ, ахэр игъащIэкIи къинащ абхъазхэм ди гум, ди псэм щыщ Iыхьэ хъуауэ, - жиIащ зэIущIэм къыщыпсэлъа, Абхъаз Республикэм зыхъумэжыныгъэмкIэ и министрым и къуэдзэ Бжание Давид. – Зауэр илъэс 30 ипэкIэ иухауэ жытIэми, ипэжыпIэ абы кIэ щигъуэтынур хэтахэм ящыщу хъыбарыншэ хъуа иужьрей сэлэтым и кхъащхьэ пщIэ хуэтщIу едгъэгъуэтыжа нэужьщ. А Iуэхум елэжьыныр зэпыдгъэунукъым апщIондэху.
Бжание зэрыжиIамкIэ, Куржы-Абхъаз зауэм хъыбарыншэу щыкIуэдахэр къэлъыхъуэжынымкIэ, я цIэ-унэцIэхэр зэфIэгъэувэжынымкIэ 2010 гъэм къызэрагъэпэщауэ щыта зэзыгъэуIу IэнатIэм лэжьэн зэрыщIидзэрэ къагъуэтыжащ икIи я благъэ-Iыхьлыхэм иратыжащ цIыху 230-м я хьэдэ къупщхьэхэр. Псори зэхэту къапщтэмэ, зауэлIрэ мамыр цIыхуу а зэпэщIэувэныгъэм хъыбарыншэу щыкIуэдахэм ящыщу иджыри 1926-р къагъуэтакъым.
ПсэлъапIэр хуит зыхуащIахэм ящыщ куэд къызэхуэсахэм ядэгуэшащ Арсенрэ Леонидрэ ехьэлIа я гукъэкIыжхэмкIэ. Зэшыпхъухэм зэрыжаIэмкIэ, мащIэкъым къабгъэдыхьэурэ я Iэр къэзыубыдахэр, апхуэдэ лIыхъужь къызыхэкIа унагъуэми, зыгъэса адэ-анэми, къыщыхъуа ди республикэми фIыщIэшхуэ къыхуащIу.
- Къэбэрдей-Балъкъэрми, адыгэ лъэпкъми, Ефэндыхэ я унагъуэми къабгъэдэкIыу фIыщIэ ин яхузощI си адэ Арсен и къэлъыхъуэныгъэм епха Iуэхугъуэхэм хэта, ар пщIэшхуэ иIэу щIэлъхьэжыным елIэлIа дэтхэнэми, Нобэ ди гумрэ ди псэмрэ щыщIэ псори псалъэкIэ къыпхуэмыIуэтэным хуэдэщ: зы лъэныкъуэкIи, ди гур хощI, си адэр дызэримыIэжым и щыхьэт наIуэ хэIущIыIу зэрыхъуамкIэ, адрей лъэныкъуэмкIэ - дэри си адэу зи щIы Iыхьэр зыгъуэтыжами ди псэхэр псэхужащ: иджы дощIэ абы и кхъащхьэр здэщыIэр, Iэмал диIэщ дыщыхуейм деж дыбгъэдэсыну, депсэлъылIэну,.. - жиIащ Арсен и къуэ Заур, псалъэ къыщратым. – Абхъазым и щхьэхуитыныгъэм папщIэ зи гъащIэр зыта дэтхэнэми – щIыхьрэ пщIэрэ. ЗреузэщI, зреужь ди къуэшхэм, ди адэхэм зи псэр зыщIата щIыналъэ дахэм.
Фэеплъ пэкIур зэфIэкIа нэужь, Абхъазым и Къэрал ныпыр хуаIэту, Гимныр къыхурагъауэрэ фочхэр щхьэщагъэукIыу щIалъхьащ ПкIин Леонидрэ Ефэнды Арсенрэ, дин хабзэри ягъэзащIэу. Къэбэрдей щIалэм и хьэдащхьэм Iыхьлыхэм тракIутэжащ Аушыджэр адэжь лъапсэм ираха щIы IэмыщIэ. Жэнэтыр унапIэ яхуэхъуауэ Алыхьым къыщIигъэкI. ИужькIэ кхъащхьэхэм Iэ далъащ, ябгъэдэсащ абыхэм я Iыхьлыхэмрэ благъэхэмрэ.
- Дызыхэта Iуэхугъуэр дыпсэухукIэ дигу имыхужынщ, - жаIэ Ефэнды зэшыпхъухэм, пыхьэу. – Ди дэлъху IэфIыр къэгъуэтыжынымкIэ, абы и фэеплъ нэхур хъумэнымкIэ апхуэдиз лэжьыгъэ зэфIэзыха къэрал къулыкъущIэхэми жылагъуэ зэгухьэныгъэхэми фIыщIэшхуэ яхудощI. Гуауэм пэIэщIэу Алыхьым куэдрэ узыншэу игъэпсэу.
Нэпс пщтырым зи гур кърисыкI зэанэкъилъхухэм я гукъеуэр тIуащIэщ. Арсен и хьэдэр къагъуэтыжу пщIэ хуащIу зэрыщIалъхьэжар илъагъуну хунэсакъым гъащIэ кIыхь къэзыгъэщIа я анэ КIунэ. Мы гъэм и щIымахуэм илъэситI хъунущ ар дунейм зэрехыжрэ. Ар имыщIэу и дунейр ихъуэжащ быным я нэхъыщIэ ФатIимэ дахэми. А гуауэр къызэрыхъурэ мазэ бжыгъэщ дэкIар. Я ахърэтыр нэху, хуит хъуну дахуолъаIуэ а бзылъхугъэ щыпкъэхэм. Апхуэдизрэ зэжьа къуэм, дэлъхум и псэр абыхэм ахърэтым къащыпежьауэ Алыхьым къищIигъэкI.
«Псэм ипэ - напэ», - жеIэ адыгэ псалъэжьым. Лей къызытехьэ къуэшхэм я къыщхьэщыжакIуэу, нэхъыжьхэм къащIэна а лъэпкъ Iущыгъэр зи гъуазэу а зауэм хыхьа псоми фIыщIэ ин яхуэфащэщ. Зи псэр абы щызытахэм я хьэдрыхэ фIы Алыхьым ищI, ар я нэгу щIэкIауэ дэ къытхэтхэми узыншагъэ быдэкIэ Алыхьыр къахуэупсэну ди гуапэщ. Апхуэдэ гузэвэгъуэ зыхэзымыщIэн лъэпкъ узыншэ дрехъу адыгэхэр (мащIэкъым ди щхьэ кърикIуахэри).
Зи цIэр хэIущIыIу хъужу пщIэ хуащIу мы махуэхэм щIалъхьэжа щIалитIым – ПкIин Леонид Виссарион и къуэмрэ Ефэнды Арсен СулътIан и къуэмрэ – я сурэтышхуэхэр нобэ, фокIадэм и 30-м, фIалъхьэ Гумиста псым узэрикIыу абдеж иIэ бгы зэхыхьэ лъагэм и джабэм. Абы екIуэкIыу щыдолъагъу Абхъазым и щхьэхуитыныгъэм папщIэ зи псэ зыта зауэлIхэм я фэеплъ сурэтхэр, блэкIри къыблэкIыжри къызэтеувыIэрэ дыуэ хуащIу, тхьэ хуелъэIуу. Зи щIы Iыхьэрэ зи кхъащхьэрэ зыгъуэтыжа а щIалитIым хуэдэу зи насып къимыкIахэри иджыри щыкуэдщ Абхъазым. А псори зэпэщ мыхъужауэ кIыжынукъым абхъаз лъэпкъым и Iэпкълъэпкъым дыркъуэ куууэ къытенэну а уIэгъэ хьэлъэр. ЗэкIэ абы иджыри лъы пщтыр къызэпхевыкI…
