Узыншагъэр хъумэнымкIэ дунейпсо зэгухьэныгъэм къызэрихутамкIэ, дунейм цIыху балигъыу тетым я Iыхьэ щанэр тутынафэщ. Ар, хуэгъэфэщауэ, цIыху мелард 1,2-рэ мэхъу. Абы щыщу мелуан 200-р бзылъхугъэщ. Илъэс къэс тутыным егъалIэ цIыху мелуани 3,5-рэ хуэдиз. Махуэм къриубыдэу – мини 10. Илъэсым щIы хъурейм щраф тутыну триллионым щхьэдэх. А щхъухьым трагъэкIуадэ мылъкур къэббжмэ, доллар меларди 100 хъунущ. Къэрал къэс иIэжщ тутын узым зэрыпэщIэт Iэмалхэр.
Япэ дыдэ тутынхэр американ индейхэм я деж къыщежьауэ къалъытэ. Ахэр иджы хуэдэу тутын тхьэмпэхэм кIуэцIышыхьатэкъым, атIэ нартыху е бгъэн тхьэмпэт къагъэсэбэпыр. 1492 гъэм зыплъыхьакIуэ цIэрыIуэ Колумб Христофор тутыным тетхыхьауэ щытащ япэу. Абы и дневникым иритхат ар зэращI щIыкIэм, къызэрагъэсэбэпым теухуа хэзыгъэгъуазэхэр. 1636 гъэм иджырей тутынхэм хуэдэхэр къэунэхуащ. А зэманым япэ къэрал тутын фабрикэ къыщызэIуахащ Испанием. Фабрикэм тутын къыщыщыщIагъэкIкIэ тутын тхьэмпэ бзыхьэхуэхэр къадэхуэрт. А бзыхьэхуэхэри ямыгъэкIуэдын папщIэ тутын къызэрыгуэкIым нэхърэ зыкъомкIэ нэхъ цIыкIухэр къыхащIыкIыж хъуащ. «Philip Morris» инджылыз компанием къыщIигъэкI тутынхэр 1847 гъэм ящэн щIадзащ. А зэманым ирихьэлIэу къэунэхуащ IэрыщIу зэкIуэцIашыхьу щыта тырку тутынхэр. США-м япэ тутын фабрикэр къыщыунэхуащ 1864 гъэм. 1880 гъэм а къэралым къыщыщIагъэкI хъуащ тутын зэращI машинкэхэр. 1925 гъэм япэу къыщIагъэкI хъуащ фильтр зиIэ тутынхэр.
Тутыныр къэунэхури, ар хъума зэрыхъунум, зэрызехьапхъэм, зэрыбгъэIэпхъуэнум епха упщIэхэри къэуващ. ЯпэщIыкIэ ахэр иралъхьэу щытащ «хьюмидоркIэ» зэджэ ашыкхэм. Тутыныр щымышыхьам деж шэчауэ, хъуржын цIыкIухэм иракIутэурэ ящэрт. Тутын шыхьахэр нэгъуэщIу зэрахьэрт. Я мэр мыкIуэдын щхьэкIэ фольгам кIуэцIылъу яхъумэрт.
Япэ дунейпсо зауэм щыгъуэ тутыным и щIэупщIэм хэхъуащ. 1914 гъэм «БАТ» IуэхущIапIэм тутыну мелард 25-рэ ищащ. А зэмыным «папирос» жыхуаIэри къэунэхуащ. Ар сэлэтхэм куэду къагъэсэбэпырт. Урысейм папиросхэр япэу къыщыщIагъэкIыу щIадзащ Миллер А. Ф. и фабрикэм. XX лIэщIыгъуэм и 60 гъэхэм «Marlboro», «Lucky Strike» маркэхэм щIэту бзылъхугъэхэм папщIэ тутыни къыщIагъэкI хъуащ.
Зэман дэкIри, тутыныр узыншагъэмкIэ зэран зэрыхъур наIуэ хъуащ. Ар дунейм щызэщIэлъэIэсат, тутынафэхэм я бжыгъэм хэхъуэ зэпытт. Тутыным цIыхухэр щIызыIэпишэм и щхьэусыгъуэри къахутащ абы щыгъуэ: абы хэлъщ цIыхур зэсэ никотин – аращ тыншу щIыхыфIомыдзэжыфыр. ЩIэныгъэлIхэм къахутащ тутын Iугъуэм и зэраныгъэ къомри. Абы хэтщ щхъухь зыхэлъ канцерогену 60 хуэдиз - бензопирен, хризен, дибензпирен жыхуэтIэхэр, нэгъуэщIхэри. Тутыныр щыбгъэскIэ абы и Iугъуэм къыхохъукI нитрозаминхэр - щхьэ куцIым зритынымкIэ шынагъуэ зыпылъхэр.
Ди зэманым тутын ефэныр узым хабжэ. Псом хуэмыдэу гумкIэ, тхьэмбылымкIэ, шхалъэмкIэ щхъухьщ ар. Узыншагъэр хъумэнымкIэ дунейпсо зэгухьэныгъэр (ВОЗ) щыхьэт тохъуэ тутын ефэхэр абы хуэмурэ зэригъалIэм.
