Темыркъан Юрэ: Фи IуэхущIафэхэм фыхуеплъэкIыжу фыпсэу

СССР-м, РСФСР-м, КъБР-м я цIыхубэ артист, Совет Союзым, РСФСР-м, Урысей Федерацэм я Къэрал саугъэтхэм я лауреат Темыркъан Юрэ  къыщалъхуа махуэм (дыгъэгъазэм и 10-м) ирихьэлIэу сыхуейщ, гукъэкIыж папщIэу, абы теухуауэ  Хьэгуарэ Джамилэ «Юрий Темирканов. Монолог» зыфIища тхылъыр дунейм къыщытехьам згъэхьэзыра тхыгъэр иджыри зэ фи пащхьэ къисхьэжыну. Санкт-Петербург дэт «Скифия» тхылъ тедзапIэм 2014 гъэм къыщыдэкIа лэжьыгъэм гулъытэ щхьэхуэ щIыхуэсщIым щхьэусыгъуэ зыбжанэ иIэщ.  Япэрауэ, ар куэдым яIэрыхьакъым, сэри сахэту (срагъаджэу сIахыжа фIэкIа тхылъыр си библиотекэм хэлъкъым). ЕтIуанэрауэ, Темыркъан Юрэ зэрыIэдэбым къыхэкIыу, утепсэлъыхьу, утетхыхьу фIэфIыщэтэкъым, абы щыгъуэми тхылъ тептхыхьыну къищIэмэ идэнутэкъым. Сэ сызыщыгъуазэр Козлов В. Ю и «Темирканов. Творческий портрет» (1988) тхылъымрэ «Ю. Темирканов. Штрихи к портрету» (1998) жыхуиIэмрэщ, Хьэгуарэм ейр ещанэу. Абы щыгъуэми, Джамилэ апхуэдизкIэ нэIурыту дигъэлъэгъуащ дирижёр цIэрыIуэри, абы еджэм Темыркъаныр фIыуэ къимыцIыхункIэ Iэмал иIэкъым…  

Зи гъащIэмрэ зи гуащIэмрэ куэд тратхыхьа, тражыIыхьа Темыркъан Юрэ теухуа тхылъ стхынщ жиIэу Джамилэ игу къыщыкIар, езым зэритхымкIэ, 2013 гъэрщ. «Зэгуэр сызыхуэзэу интервью къызэIысха цIыху Iущым ситхьэкъуати, абы теухуауэ зыгуэр стхыфыну зэи Iэмалыр зыIэщIэзгъэкIакъым, - игу къегъэкIыж Джамилэ. - Юрэ и гугъу фIыкIэ журналистым щIищIын щхьэусыгъуэхэр мащIэкъым. Арати, сигу къэкIащ Темыркъаным теухуа тхылъ стхыну. Лэжьыгъэм и зэхэлъыкIэнур сыубзыхури, маэстрэм и пащхьэм ислъхьащ, арэзы техъуэным сыщыгугъыу. Сызэригугъам нэхърэ нэхъ гугъуу къыщIэкIащ зызэспщытар. Япэрауэ, Юрэ сытым дежи гъуэгу зэрытетым, зэрыцIыху зэпэубыдам къыхэкIыу кIыхьу уепсэлъэн жыхуэпIэр зомыгъэхъулIэфынщ. ЕтIуанэрауэ, и гукъэкIыжхэр,  сыт хуэдэуи, дунейм къытехьэн хуейуэ къилъытэртэкъым: «ГукъэкIыжкIэ еджэу аркъудейщ абыхэм. Къапщтэмэ, цIыхур езыр зытетхыхьыжу аращ. Си гугъэмкIэ, апхуэдэу зыщIэ цIыхум хузэфIэкIым нэхъыбэ зыкIэрилъхьэну хэтщ». Зыбжанэрэ телефонкIэ зэрыщIа иужь, Хьэгуарэм Iэмал иIащ Санкт-Петербург тIо-щэ щыхуэзэну, епсэлъэну. Апхуэдэуи тхылъыр игъэхьэзырынымкIэ сэбэп къыхуэхъуащ Налшык къэкIуэжауэ Темыркъаным зэрепсэлъахэм щыщу зыщIыпIи къытримыдзахэр, ипэкIэ ищIа  интервьюхэр, газет тхыгъэхэр, езым теухуа е зыхэт телесюжетхэмрэ телефильмхэмрэ. «Тхыгъэ зэхуэсхьэсахэм къахэлыдыкIырт монологхэр, жыIэгъуэ Iущхэр. Ахэращ  Юрэ къыбгъэдэкIыу къэIуэтэжа хъуа хъыбархэм  я лъабжьэр. Шэч хэмылъу, яужь ситащ и псэлъэкIэр, абы удэзыхьэхыу хэлъыр, къызэриIуатэ щIыкIэр зэрысхъумэным», - етх Хьэгуарэ Джамилэ.

Тхылъыр Iыхьищу, дирижёрым и гъащIэм нэхъыщхьэу хэлъхэр къызэщIэзыкъуэу, зэхэтщ. Япэм хохьэ и гъащIэмрэ и лэжьыгъэмрэ къэзыгъэлъагъуэхэр. Тхыгъэхэр теухуащ Юрэ и адэ Хьэту, и анэ Блинэ, и сабиигъуэмрэ щеджа илъэсхэмрэ, и егъэджакIуэ гъуэзэджэхэм, и япэ икIи нэхъ лъапIэ дыдэ текIуэныгъэм, дуней псом щынэхъыфI оркестрхэм зэрадэлэжьам, игъэувауэ щыта оперэ цIэрыIуэхэм, оперэр гъуазджэ лIэужьыгъуэу зищIысым, Iуэхум Iэижь ухуэхъуным и щэхухэр зыхуэдэм. И гъащIэр зэрыщыту макъамэм хуэлIыщIэным зэрытриухуар къэплъытэмэ, гурыIуэгъуэ мэхъу абы къиIуэтэжахэм я нэхъыбэр музыкэм щIытеухуар. ЕтIуанэ Iыхьэр - Темыркъан Юрэ политикэм, интеллигенцэмрэ властымрэ я зэхущытыкIэ къызэрымыкIуэхэм, хэкупсэу щытыным, цIыхубэм дежкIэ щэнхабзэм мыхьэнэуэ иIэм, нэгъуэщIхэми теухуа и гупсысэхэрщ. Ещанэр, музыкэм къищынэмыщIауэ, гукъыдэж къезыт, пэгъунэгъу нэгъуэщI Iуэхухэрщ зыхухэхар: унагъуэр, ныбжьэгъухэр, унэр, тхылъхэр… А псори гум  къыбгъэдэкIыу, къызэрыгуэкIыу, абы щыгъуэми псэ хэлърэ укъызэщIиIэтэу къэIуэта хъуащ. ГушыIэ щабэрэ езым ауан зэрызищIыжымрэ лэжьыгъэр гъэщIэгъуэн ящI къудейкъым, узыщымыгъуазэ куэд къызэрыпщIэм къыдэкIуэу, тхылъыр еджэгъуафIэ пщещI. Нэхъыбэж жысIэнщи, ныкъуэеджэу пхуэгъэтIылъыркъым, апхуэдизкIэ узыIэпешэри.

Тхылъым кIэух хуищIам Темыркъаным и гъащIэм и къекIуэкIыкIар,  и дамыгъэхэр, лэжьыгъэр зи лъабжьэ Джамилэ и псалъэр (Юрэ и гъусэу зытригъэха сурэтхэр щIыгъуу).  

 ЦIыху губзыгъэм, жызыIэн зи куэдым къиIуатэхэм ущIэдэIуну сытым дежи гухэхъуэщ. АтIэми, Юрэ и Iэпхъуамбитхум хуэдэу зыщыгъуазэ музыкэм ехьэлIахэр гъэщIэгъуэну къызэрыббгъэдилъхьэфынум шэч хэлъкъым. Сэ нэхъ згъэщIэгъуар нэгъуэщIщ. Зауэ зэманым зи сабиигъуэр хиубыда дэтхэнэ зыми хуэдэу, гугъуехь куэдым Темыркъаныр, абы и унагъуэр зэрыпхыкIар гурыIуэгъуэщ. Апхуэдиз илъэсхэмкIэ зэIэбэкIыжу и гукъэкIыжхэмкIэ зауэ нэужь зэманхэм дыкъыщегъэхутэри, плъэмыкIыу уи нэпс кърегъакIуэ. Абдежми къыщыувыIэркъым. ГущIыхьэ нэпсым гуфIэгъуэ нэпсыр къыпоувэ: урогушхуэ Юрэ и зэфIэкIым, щIэныгъэрэ зэчийкIэ плъэмыкIын дунейм темытуи къыпщегъэхъу. ЖыпIэнуракъэ, тхылъым и пэм къыщыщIэдзауэ и кум уфIэкIыху уи тэмакъ щиубыдыкIар иутIыпщыркъым. ИтIанэ уигури тэмакъри къеутIыпщыж, къиIуатэм гушыIэр йобэкIри. Мыдрейуэ Iуэхугъуэ зэмылIэужьыгъуэхэм теухуа сатырхэрщи, музыкэм нэхърэ мынэхъ Iейуэ куэдым зэрыхищIыкIыр наIуэ пщохъу.       

«Си ныбжьыр здынэсам щIалэгъуалэм яжесIэну сыхуейт: фыпсэу фи IуэхущIафэхэм фыхуеплъэкIыжу, дунейм фыщехыжкIэ фымыукIытэн, фи сабийхэм ягу фыкъыщыкIыжкIэ, гушхуэн хуэдэу. Къыбдалъхуауэ угубзыгъэми, дунейр, уи IэщIагъэр къыбгурыIуэ щыхъур уи гъащIэм и етIуанэ Iыхьэрщ. Сэ сыхуейщ цIыхухэм псори и зэманым къагурыIуэну». «Театрым щекIуэкIыну репетицэм сыхуэхьэзыру сыкIуэн щхьэкIэ композиторым и лэжьыгъэмкIэ жиIэну зыхуеям куэдрэ-куэдрэ сегупсысауэ щытын хуейщ».

«Пушкин и зэманым сыщыпсэуну сыхуейт, сыту жыпIэмэ «Честь имею» псалъэхэм я купщIэр иджыри кIуэдатэкъым». 

«Закъуэныгъэр сфIэфIкъым, ауэ зыбгъэпсэхун, гъащIэм, уи щхьэм уегупсысын щхьэкIэ уи закъуэу укъэнэн щыхуей къохъу».

«Ауан зызымыщIыжыф цIыхур, егъэлеяуэ зыхуэткIиижыр  сфIэтхьэмыщкIэщ. Ахэр икIи шынагъуэщ. Къэзыухъуреихь дунейм, езым ехьэлIауэ куууэ гупсысэфхэркъым. Зи ныкъусаныгъэхэм щымыдыхьэшхыжыф цIыхур ахьмакъщ»…

Мыпхуэдэ псалъэ Iущхэм, зэ еплъыгъуэкIэ къызэрыгуэкIыу къыпщыхъуми акъыл жан зыхэлъхэм, ягъэкъулей тхылъым и напэкIуэцI псори.

Художник Черных Анатолий Темыркъан Юрэ и сурэту ищIахэм яз, «Реквием Моцарта» зыфIищар, тхылъым и IуплъапIэм тетщ. Езы тхылъыр  тхылъымпIэ нэхъыфI дыдэм тедзащ. Сурэту куэд щхъуэкIэплъыкIэу итщи (ахэр КъБР-м и Архив IуэхущIапIэм, езы Темыркъан Юрэ, Хьэгуарэ Джамилэ, Санкт-Петербург филармонием и пресс-IуэхущIапIэм я гъэтIылъыгъэхэм къыхахащ), псалъэхэр екIуу абыхэм щIагъэбыдэ. Сыт и уасэ зи ныбжьыр хэкIуэта къуэр и анэм и гъусэу зэрыт сурэтым хуабагъэу къыпкърыкIыр?! Хьэмэрэ и анэкъилъхухэм, и лъэпкъым,  и лэжьэгъухэм щахэс теплъэгъуэхэр. Гъуазджэм и лэжьакIуэ ныбжьэгъуу, цIыхугъэу дуней псом щиIэр зэрыбжыгъэншэр къыбощIэ сурэтхэм ущеплъкIэ, увыпIэ щхьэхуэ яубыд и егъаджакIуэ гъуэзэджэхэми. ЖыпIэнуракъэ, щIымахуэм я нэхъ щIыIэми узыгъэхуэбэфыну тхылъ гуапэ дыдэ хъуащ Хьэгуарэ Джамилэ и IэдакъэщIэкIыр. «Сыту фIыуэ икIи и чэзууэ ищIат мы лэжьыгъэр. Зытеухуам зэрилъагъужар зы, дэ фэеплъ уахътыншэу къызэрытхуэнам и мыхьэнэм и гугъу умыщIыххэ», - жытIэнырщ къытхуэнэжыр.