Зэныкъуэкъум хэмыкIыу

Къызэрыунэхурэ, дунейр хэкIыркъым зэныкъуэкъум. Ухуеймэ, сыт хуэдэ щIыналъэри къащтэ. Щапхъэхэр куэдыкIейщ, ауэ дэ зэкIэ дыкъытеувыIэнщ нэхъ дызыщымыгъуазэхэм ящыщ зым - Новэ Гвинеем.

Хы Щэхум и ипщэ лъэныкъуэм щыпсэу папуасхэр нэхъ зэрыцIэрыIуэр цIыхул яшхыу къызэрекIуэкIарщ. Ахэр зи гугъу тщIы Новэ Гвинеемрэ абы къегъэщIылIа хыжьей цIыкIухэмрэ илъэс мин тIощIрэ тхурэ ипэкIэ Iэпхъуауэ къыщIэкIынущ, ауэ, итIани, зыуэ зэкъуэувакъым: лъэпкъ 300-м къыщыщIэдзауэ 800-м нызэрыхьэсу хуагъэфащэ, абы щыгъуэми, дэтхэнэми нэгъуэщIхэм къазэрыщхьэщыкI псэлъэкIэ яIэжу - дунейм бзэуэ тетым и проценти 10 мэхъу! Я нэхъ инхэр цIыху мин 250-м щIигъуркъым, нэхъ цIыкIухэм зыбгъупщI нэхъыбэ къабжыркъым. Езыхэр «зопсалъэ», Iэпэтэрмэшхэри яхэтыжу, инджылызыбзэ, португалыбзэ, нэмыцэбзэ зэхэзэрыхьахэмкIэ. ГъэщIэгъуэныращи, къатепсыхэ къулейсызыгъэ псомкIи дэтхэнэ лIакъуэми егъэкъуаншэ… и гъунэгъур! Аращи, зэщохьэри зозауэ. Захуэри текIуэращ. А щхьэусыгъуэм къыхэкIыу зэIэпах власти зэтраухуэфакъым - нэхъ лъэщырат тетыгъуэр зыIэрыхьэр.

Зауэ-банэхэм къащыхэкIхэм деж папуасхэр щIым елэжьырт, щакIуэрт, бдзэжьей ещэрт. Нэхъ телъыджэщ хым тес пэтми, мыбыхэм абы техьэфу зэрызрамыгъэсар. Зыщыпсэу щIыпIэм зэримыкIыфым и зэранкIэ папуасхэр илъэс минхэмкIэ къэгъуэгурыкIуащ нэгъуэщI щIыналъэхэм къыщыхъухэм зыри хамыщIыкIыу. Языныкъуэ хытIыгухэм метр 200 хуэдиз зи кIыхьагъ унэхэр щаукъуэдийрт, абы щIэхуэрт зэрылъэпкъыу. Илъэс хъурейм дунейр хуабэти, захуэпэн хуей хъуртэкъым - я укIытапIэхэр жыгыфэхэмкIэ, удз гъуахэмкIэ щIауфэрти, зэфIэкIырт, языныкъуэхэм я деж ахэри щызекIуэртэкъым.

Европейхэр зи гугъу тщIы щIыналъэм нэсащ ХVI лIэщIыгъуэм и япэ зэхуэдитIым. Абы япэ зи лъэр теувар Португалием щыщ хыдзэлI Жоржи ди Меленцщ. КъэхутакIуэм къызэIуиха хытIыгухэм Папуа, абыхэм щыпсэухэм папуас яфIищащ. 1545 гъэм испан хыдзэлI Иньиго Ортис де Ретес хытIыгухэм я нэхъ иным Новэ Гвинее фIищащ, и дуней щытыкIэр Африкэм щыщ апхуэдэ къэралым щыIэм иригъэщхьри.

Пэжу, зыплъыхьакIуэхэм зэрапхъуакъым зрихьэлIа щIыпIэр: абыхэм шэч къытрахьэтэркъым нэхъри нэхъ щIыналъэ къулейхэр къазэрыпэплъэм. А щхьэусыгъуэм къыхэкIыу папуасхэр лIэщIыгъуэ зыбжанэкIэ яIэщIэхуащ. Ягу къыщыкIыжар иужькIэщ. 1828 гъэм Голландием езым ейуэ къилъытащ Новэ Гвинеем и ищхъэрэ-къухьэпIэ лъэныкъуэмкIэ щыIэ Гогель-коп хытIыгуныкъуэр. ИтIанэ Iуэхум хыхьащ урыс еджагъэшхуэ, къэхутакIуэ икIи еIуящIэ Миклухо-Маклай Николай. Урыс географие зэгухьэныгъэр зыдигъэIэпыкъури, ар 1878 гъэм фокIадэм и 19-м «Витязь» кхъухьымкIэ Новэ Гвинеем и ищхъэрэ-къуэкIыпIэ Iуфэм щитIысыкIащ. ЗыхуэкIуахэм мазэ бжыгъэкIэ зрагъэкIуэлIакъым, къыщышынэрти. АрщхьэкIэ къесэжри, зыхагъэхьащ. ХьэщIэм абыхэм яригъэлъэгъуащ я пщIыхьэпIэ къыхэмыхуа куэд. Псори къыщIэуват и жыIэм. Апхуэдэу щыхъум, къилъытащ мыбы езым и унафэм щIэт къэрал къыщызэригъэпэщ хъуну. Ауэ абы папщIэ къыпщхьэщыжыну къару лъэщ къыпкъуэтын хуейт. Миклухо-Маклай урысей правительствэм зыхуигъэзащ, къигъэдэIуэн и гугъэу. АрщхьэкIэ Александр ЕтIуанэм ауэ жыжьэуи зытригъэхьакъым. КъыщемыхъулIэм, Европэм и нэгъуэщI щыхьэрхэм къыщилъыхъуащ и мурадыр къыдэзыIыгъын. Зыри къикIакъым: абыхэм Ново Гвинеем и къэкIуэнур, зэрыжаIэщи, ябзри ядыжакIэт. ЩIыналъэр ягуэшакIэт: Голландием къухьэпIэр, Инджылызым ипщэ-къуэкIыпIэр, Германием ищхъэрэ лъэныкъуэр яй хъуакIэт. А хъыбарыр зи гум щIыхьа Миклухо-Маклай Николай Петербург къигъэзэжри, илъэс 41-рэ фIэкIа къимыгъэщIауэ дунейм ехыжащ.

Пэжу, папуасхэм ящIхэр зэхуагуэшыным теухуауэ зэращIылIа зэгурыIуэныгъэми гъащIэшхуэ иIакъым. 1906 гъэм Инджылызым езым фIэфIу и Iыхьэр Австралием иритащ. Япэ дунейпсо зауэм къыщыхагъэщIа иужь щIыхэр яфIэкIуэдащ нэмыцэхэми - ахэри Австралием IэщIыхьащ.

ЕтIуанэ дунейпсо зауэм и зэманым Новэ Гвинеер яубыдащ японхэм. АрщхьэкIэ папуасхэр ящыгуфIыкIыртэкъым зибжь щIэувахэм: ядэIэпыкъурт абыхэм япэщIэт къарухэм. Зауэр иуха иужь щIыналъэм и «голланд» Iыхьэр езым еин хуейуэ жиIащ Индонезием. Ар 1949 гъэм Нидерландхэм къаIэщIэкIри, щхьэхуит хъуати, Новэ Гвинеери езым къыхыхьэн хуейуэ къилъытэрт. Австралиемрэ Голландиемрэ ар къыхуадакъым: абыхэм я мурадт хытIыгум хамэ унафэ щIэмыт къэралыщIэ къыщызэрагъэпэщыну. 1961 гъэм хытIыгум и къухьэпIэ лъэныкъуэм хэхыныгъэхэр щрагъэкIуэкIыу парламент къыщызэрагъэпэща иужь Индонезиеми зиIэжьэжакъым: и дзэхэр иришащ езым ейуэ къилъытэ къухьэпIэ лъэныкъуэм. Абы щыгъуэми, папуасхэр езыхэм ящIхэм ирахуурэ, и Явэ хытIыгум и цIыхухэр иригъэтIысхьащ. А «Iуэхум» папуас мин 300-м нэблагъэ хэкIуэдауэ хуагъэфащэ. Арати, 1975 гъэм Австралием Папуа-Новэ Гвинее къэралыщIэр къыщилъытам, абы лъысар щIыпIэм и къуэкIыпIэ лъэныкъуэм и закъуэщ.

Мыгъуагъэхэр абдеж щиухыркъым. Пасэ зэманым къыщыщIэдзауэ къызэрекIуэкIым хуэдэу лъэпкъхэр иджыри зэзэгъыркъым, зэпэщIоувэ. Ауэ иджы шабзэхэмрэ шабзэшэхэмрэ я пIэкIэ къагъэсэбэпыр автоматхэрщ. Псалъэм и хьэтыркIэ, етIощIанэ лIэщIыгъуэр иухыным къэнэжа щымыIэу лъыгъажэ иращIэкIащ Бугенвиль хыжьейм. ЗауэзэрылIым ар къыхэкIащ автономие игъуэтауэ. Иджы 2027 гъэм щхьэхуэ дыдэ хъуным поплъэ. ЗэрыгурыIуэгъуэщи, ар мы щIыналъэм щыпсэу лъэпкъхэм яку къыдэхъуа иужьрей хьэлэбэлыкъыу зыми жиIэфынукъым. КIэщIу жыпIэмэ, зи гугъу тщIы щIыналъэм ущыпсэуну шынагъуэщ. Апхуэдэ гуэру къыщIэкIынщ «узыдэмыхьа къуэладжэ лыжь дэлъщ» псалъэжьыр къызытехъукIар.