Плъыжь - гъуэжь - удзыфэ

Гъуэгум Iэмэпсымэ щхьэхуэкIэ шынагъуэншагъэ къыщызэгъэпэщын зэрыхуейр япэу зигу къэкIар инджылыз Найт Джон Пикщ. Ар гъущI гъуэгу IуэхущIапIэм и лэжьакIуэт. 1868 гъэм дыгъэгъазэм и 10-м Лондон, Британие парламентым деж, щагъэувауэ щытащ семафорым и щIыкIэм къытрищIыкIыу Найтли ищIа ухуэныгъэр. Абы семафор стрелкэу тIу иIэт, метри 6 зи лъагагъ пкъом фIэлът. Стрелкэ екIуэкIым къигъэлъагъуэрт укъэувыIэн зэрыхуейр, къытеIэтыкIам - уежьэж зэрыхъунур.  Жэщым стрелкэхэм япIэкIэ къагъэсэбэпырт газ уэздыгъэ (фонари) плъыжьрэ удзыфэрэ. Светофорыр куэдрэ лэжьакъым. 1869 гъэм абы и уэздыгъэр къутэри къехуэхащ, гъунэгъуу щыта полицэ лэжьакIуэм фэбжь хихыу. 1910 гъэм мащIэу къэгъэщIэрэщIэжауэ светофор иухуащ Чикаго щыщ Сиррин Эрнст. Абы тетхат «Stоp», «Prоceed» псалъэхэр. Ауэ ар жэщым къаблэртэкъым. Япэ электрическэ сфетофорыр США-м къыщыунэхуащ. 1912 гъэм Юта Лестер Вайр штатым щыщ IэпщIэлъапщIэм сигнал плъыжьрэ удзыфэрэ зиIэ Iэмэпсымэ къигупсысащ. 1914 гъэм Кливленд щагъэувауэ щытащ электрическэ светофору плIы. Ахэр инженер Хог Джеймс ищIат. Плъыфэ сигналхэм нэмыщI абы иIэт макъи. Светофорхэм папщIэ яухуа шэтэр цIыкIухэм щIэс полицэм и лэжьакIуэхэм ягъэлажьэрт ахэр. 1920 гъэм Нью-Йорк и уэрамхэм плъыфищ зиIэ светофорхэр къытехутащ. Ахэр Харрис Джонрэ Поттс Уильямрэ я ухуэныгъэт.

СССР-м япэу светофор щагъэуващ 1930 гъэм. ЩIышылэм и 15-м Ленинград, Невскэ, Литейнэ уэрамхэм я зэблэкIыпIэм трагъэуващ ар. Москва светофорыр нэсащ а гъэ дыдэм, дыгъэгъазэм и 30-м. Электрическэ светофор трагъэувауэ щытащ Петровкэ уэрамымрэ Кузнецкэ лъэмыжымрэ я зэпылъыпIэм. ТеплъэкIэ ар ещхьт иджырейхэм, ауэ IэкIэ зэрагъакIуэрт. 1933 гъэм и кIэухым апхуэдэ светофорхэр уэрамхэм куэду трагъэуващ. СССР-м щыIа светофорхэм ящыщщ циферблат щIыкIэ зиIар. Пластинэ хъурейр плъыфищу зэпыхукIат, абы стрелкэр ирикIуэрт. Ауэ апхуэдэ светофорыр тыншу къыпхуэгъэсэбэпыртэкъыми, и пIалъэр щIэхыу икIащ. 1959 гъэ пщIондэ советскэ светофорхэм плъыжь, удзыфэ плъыфэхэр иджырейм темыхуэу, зэблэдзауэ къыщагъэсэбэпырт. ИужьыIуэкIэ, СССР-р гъуэгум щызэблэкIынымкIэ дунейпсо конвенцэм хыхьащ, абы щыгъуэ плъыфэхэр иджырейм хуэдэу ягъэуващ.

Иужьрей илъэсхэм къриубыдэу Москва щызэблагъэкI светофор лIэужьыгъуэу 20-м нэблагъэ. Иужьрейуэ къэунэхуа лIэужьыгъуэхэр псынщIэщ, къэгъэсэбэпыгъуафIэщ, къалэн ягъэзащIэхэри нэхъыбэ мэхъу. Иджырей светофорхэм датчикхэр къагъэсэбэпкIэрэ, плъыфэхэрезыр-езыру къоблэ. Жэщым светофорхэм программэ щхьэхуэм зытраухуэ. Иджырей светофорхэм я фIагъ нэхъыщхьэ дыдэщ абы и сигнал-плъыфэхэр жыжьэми щыплъагъуу зэрыблэр. Ар и сэбэпщ «светодиоднэ матрицэ» жыхуаIэр зэрыхэщIыхьам. Нэхъ нэщIыса дыдэу къалъытэ светофорхэм ящыщщ «Швабе» лIэужььыгъуэр. И къалэн нэхъыщхьэхэр зэригъэзащIэм нэмыщI, абы и экраным къегъэлъагъуэ дунейм и щытыкIэм, машинэр щызэтрихьэ  щIыпIэхэм, Iэгъуэблагъэм къыщыхъухэм теухуа хъыбархэр. Ростех «Иннопром»-м щагъэлъэгъуащ «VIC» иджырей светофорыр. Абы видеокамерэ, метеостанцэ, дунейм и щытыкIэм зэрызихъуэжым и датчик, Wi-Fi хэщIыхьащ.

ГЪУЭТ Синэ.