Ломб Като венгр зэдзэкIакIуэ, тхакIуэ цIэрыIуэщ. ЖаIэр занщIэу зэзыдзэкIыу дунейм япэ дыдэу лэжьэн щыщIэзыдзахэм ящыщщ ар. Бзэ зэмылIэужьыгъуэхэр гугъу демыхьу псынщIэу зригъэщIэфу зэрыщытарщ ар къэрал куэдым цIэрыIуэ щызыщIар. Хуиту ирипсалъэрт, иреджэрт, иритхэрт урысыбзэм, инджылызыбзэм, франджыбзэм, нэмыцэбзэм. КъыгурыIуэрт икIи зыхуей тIэкIур жиIэфырт итальян, испан, япон, китай, лыхь бзэхэмкIэ. Псалъалъэр къигъэсэбэпурэ еджэфырт болгар, дат, румын, словак, украин, латынь бзэхэмкIэ.
Езыр химикт, ауэ и щIалэгъуэм щIидзэри, бзэхэр иджащ. Като и гукъэкIыжхэр иту къыдэкIа тхылъым къызэрыщыгъэлъэгъуамкIэ, ЕтIуанэ дунейпсо зауэм и лъэхъэнэм урысыбзэр щэхуу зригъэщIат, Гоголь Николай и «Мертвые души» тхыгъэм еджэурэ. Совет Армэм Венгриер хуит къищIыжа нэужь, советыдзэ администрацэм зэдзэкIакIуэу щылэжьащ.
Псэуху бзэщIэ зэрызригъэщIэным иужь итащ бзылъхугъэр. И IэщIагъэм зэрыхуэIэзэм и фIыгъэкIэ къулыкъушхуэхэр иIыгъащ, Венгрием къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ министерствэм зэдзэкIакIуэу щылэжьащ. А IэнатIэр щиIыгъым къэрал куэд къызэхикIухьащ, икIи абыхэм ятехуа тхыгъэ куэд ихуащ Като къыдигъэкIа «ЗэдзэкIакIуэм дунейр къызэрызэхикIухьар» тхылъым.
ГъэщIэгъуэнщ Ломб ищIэу щыта бзэ 16-м я нэхъыбэр егъэджакIуэ имыIэу, езым зэрызригъэщIар, абы папщIэ къигъэсэбэпари тхылъхэмрэ художественнэ тхыгъэхэмрэщ.
Ломб мызэ-мытIэу щыIащ СССР-м икIи и зэфIэкIхэм хуэфащэ пщIэ хуащIащ. Абы бгъэдэлъ зэчийм теухуа тхыгъэхэр къытехуащ «Наука и жизнь», «Огонёк» журналхэм.
Дунейм ехыжыным илъэс зыбжанэ фIэкIа имыIэжу (и ныбжьыр илъэс 90 хъууэ) ивритыр зригъэщIэну етIысылIат, хьэрыпыбзэр иджыну и мурадт.
* * *
Ломб Като «Сэ бзэхэр зэрызэзгъащIэр» и тхылъым и пэублэ псалъэм итщ:
«Сэ бзэхэр зэрызджым теухуа псалъэмакъ къэхъея нэужь, псоми упщIищкIэ зыкъысхуагъазэ. Абыхэм сытым дежи естыж жэуапхэр зэщхьщ. Аращи, цIыху псоми яфIэгъэщIэгъуэн упщIэхэм я жэуапхэр щагъуэтын папщIэ згъэхьэзыра тхылъщ мыр.
Япэ упщIэр: ЦIыхум бзэ 16 зригъэщIэфыну?
Жэуап: Хьэуэ. А псори зэхуэдэу тэмэму зэбгъэщIэфынукъым, шэрыуэу урипсэлъэфынукъым. Сэ си анэдэлъхубзэр зыщ зэрыхъур - ар венгр бзэращ. Зэхуэдэу бзитху согъэшэрыуэ, ахэр сэ сщыщу жыпIэ хъунущ – урысыбзэ, инджылызыбзэ, франджыбзэ, нэмыцэбзэ, венгрыбзэ. А бзэхэмкIэ сыт хуэдэ псэлъафэри занщIэу схузодзэкI, тынш дыдэу зэдзэкIакIуэу сролажьэ. Итальян, испан, япон, китай, польскэ бзэхэм срилэжьэн и пэ къихуэу, си Iэрытххэр къэзгъэсэбэпу махуэ ныкъуэкIэ къэспщытэжын хуейщ. Адрей бзэхэм художественнэ литературэ хэхахэр иризэздзэкIыу аращ.
ЕтIуанэ упщIэр: Бзэхэр щхьэ иумыгъэджрэ?
Жэуап: Сэ сыегъэджакIуэкъым. ЦIыхухэр бзэхэм хуебгъэджэн папщIэ бзэ куэд пщIэн хуейуэ аракъым. Ебгъэджэныр къалэн хэхащ, жэуаплыныгъэшхуэ зыпылъщ. Операцэ зэ ящIа цIыхум нэгъуэщI зыгуэр операцэ ищIыну ебгъэувалIэ хъурэ? Сэ апхуэдэм скальпелыр IэщIэслъхьэнутэкъым.
Ещанэ упщIэр: Апхуэдиз бзэ пщIэн щхьэкIэ ямылей зэфIэкI гуэр ббгъэдэлъын хуей?
Жэуап: Хьэуэ. Сэ сызэрегупсысымкIэ, гъуазджэм къищынэмыщIа, цIыхум сыт хуэдэ Iуэху ищIэфынуми зэлъытар езым абы хуиIэ жэрдэмырщ, егугъуныгъэрщ, жыджэрагъырщ. Псалъэр фIыуэ зылъагъухэм, езым и гупсысэмрэ нэгъуэщIым жиIахэмрэ къызэриIуэтэж бзэм и шэрыуагъым, беягъым мыхьэнэ гуэр езытхэм яхузэфIэкIынущ ар. Сэ ар згъэунэхуащ си Iуэху бгъэдыхьэкIэкIэ, цIыхухэм сепсалъэкIэрэ. Илъэс плIыщIкIэ сыкIэлъыплъащ абы».
Бзэр нэхъ тыншу зэрызэбгъэщIэн Iэмал гъэпсахэр иIэт бзылъхугъэм, езым къигупсысауэ. Псом япэр, бзэщIэр псалъалъэкIэ зэгъэцIыхунырт. Като бзэ гуэр зригъэщIэну иужь щихьэкIэ, нэхъ ин дыдэ псалъалъэр къищэхурт, абыкIэ еджэкIэм зыхуигъасэрт. Хьэрфхэмрэ макъхэмрэ зэхэхауэ иджырт. КIэщIу жыпIэмэ, псалъалъэкIэ бзэр «ныбжьэгъу» къищIырт, и «хьэлыр» зригъэцIыхурти, итIанэт лэжьэн щыщIидзэр.
ЕтIуанэ Iэмалыр тхыбзэм тхылъкIэ елэжьынырт, художественнэ тхылъхэр щIэджыкIынырт. Абдеж къыщегъэжьауэ ар егъэджакIуэм и дэIэпыкъуныгъэ хуэныкъуэжтэкъым. ТхыбзэмкIэ тхылъым ит лэжьыгъэр зыри димыгъэхуу махуэ къэс ищIыжырт. Къапщтэмэ, грамматикэр бджыныр Iуэху къызэрыгуэкIкъым, ауэ Като пэлъэщырт. Художественнэ тхыгъэм щеджэхэм деж къикIыр имыщIэу, ауэ псалъэухам зэрыхэтымкIэ и мыхьэнэр къыгурыIуэу зрихьэлIэ псалъэхэр къыхитхыкIырт. ИмыцIыхуххэхэр псалъалъэм къригъуатэрт. ЗригъащIэ бзэщIэм хэт псалъэхэм щыщу гулъытэ нэхъыбэ зыхуищIыр, нэхъ псынщIэу зригъащIэр езым и анэдэлъхубзэм къыщигъэсэбэп псалъэхэрат.
Ещанэ Iэмалыр къэпсэлъыкIэмрэ макъымрэ зэгъэцIыхунырт. ПсалъалъэкIэ псалъэм и къэпсэлъыкIэр зэбгъэщIэнутэкъым, махуэ къэси а бзэр къыщагъэсэбэп хамэ къэрал укIуэну къыпхуихуэнутэкъым, а зэманми интернет щыIэтэкъыми, къыхуэнэжыр радиомкIэ а бзэм ирипсалъэ волнар къиубыдынырт. Апхуэдэ Iуэхур къехъулIа нэужь, зэман лей щиIэхэм деж бзэщIэм щIэдэIурт. ИмыцIыхуу зэхиххэр дэфтэрым иритхэрти, псалъалъэкIэ къигъуэтыжырт. Уеблэмэ, тхьэмахуэм зэ, къалэну зыхуигъэувыжауэ, а зэригъащIэ бзэмкIэ къата хъыбарыщIэхэр итхырти, абыкIэ лажьэрт, зэпкърихырт, иджырт, зригъащIэрт.
ЕплIанэ Iэмалыр псэлъэкIэр зэгъэщIэнырт. Абы папщIи егъэджакIуэ къэбгъуэтыныр тынштэкъым а зэманым. Абы къыхэкIкIэ, бзылъхугъэр щыпсэу къалэм а бзэм ирипсалъэ турист къэкIуарэ-къэмыкIуарэ зригъащIэрти, къилъыхъуэрт. НэхъыфIу илъагъур бзылъхугъэхэм ядэуэршэрынырт, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, ахэр нэхъ псалъэрейт.
Етхуанэ Iэмалыр езым и анэдэлъхубзэр зригъащIэ бзэмкIэ зэдзэкIынырт. ЯпэщIыкIэ, псалъэ, псалъэуха щхьэхуэхэр зэридзэкIырт. ИтIанэ тхыгъэхэм иужь ихьэрт. Ауэрэ зыхуейр жиIэф, и гупсысэр къиIуэтэф хъурт.
Като зэрыжиIэмкIэ, хамэбзэ зэбгъэщIэн папщIэ Iэмал имыIэу а бзэр щызекIуэ къэрал укIуэн хуейкъым. Ар уэ укъыщалъхуа къалэми щызэбгъэщIэфынущ, уелэжьын хуей къудейуэ аращ. Уемылэжьмэ, бзэр мащIэу пщIэуэ зыщIыпIэ укIуэкIэ, абы щыпсалъэхэм яIурылъ бзэр къыбгурыIуэнукъым, шэрыуэу щыпIурылъым дежи хамэ къэрал укIуэкIэ зыри хэбгъэхъуэнукъым.
