«Iупхъуэр зэIуфх»

         Совет балетыр ящыщщ ди лъэпкъ щэнхабзэм зыIэригъэхьа ехъулIэныгъэфIхэм. Ар зыужьыныгъэм и гъуэгут, Iуэхугъуэшхуэт. Классикэ къафэр гурэ псэкIэ зыхэзыщIа щIалэгъуалэр республикэм и мымащIэу къыщIэкIат. Абыхэм ящыщт Архэст Хьэсэнбии.

         НэгъуэщI куэдым хигъэфIыкIыу абы зы сурэт иIэщ. «Мыр Адан Адольф и «Жизель» балетым и япэ актым щыщщ «сцена сумасшествия» зыфIащаращ, - сегъэлъагъу сурэтыр. - Си нэпсыр къежэхт мыбдеж, апхуэдизкIэ Хьэкъул Розэ игъэлъагъуэр зыхыуигъащIэу джэгути. Ар зэфIэкIыу Iупхъуэр щызэхуащIыжам, дыщытт дымыбауэу, зэщIэдият адэкIэ пэшым щIэсхэри. «Iупхъуэр зэIуфх», - жаIэу цIыхухэм дыщыхагъэплъэжым, псори зэщIэтэджауэ щытт, жаIэнIауи загъэхъеини шынэ хуэдэ. Иужьым, зыкъэзыщIэжа гуэрым Iэгу еуэн щIидзэри, псори «дыкъэпсэужащ».

         А балетым Архэстым япэ дыдэу щеплъар Къэбэрдей-Балъкъэрым и щэнхабзэмрэ гъуазджэмрэ ягъэлъэгъуэну Ригэ щыкIуа 1968 гъэрщ. Абдеж ирихьэлIэу Хьэсэнбий хунэсат «Лалуцэми» «Бахъшысэрей фонтанми» щыджэгуну. Иджы езым къыпэщылът «Жизель» балетым и зэфIэкI щигъэлъэгъуэну. «Балетым щыщу - Хьэкъулымрэ сэрэ, Уэрэдымрэ къафэмкIэ ансамблым хэтхэу Соттаев Къанщауэрэ Шэру Сонярэ, республикэм и лIыкIуэхэм я гъусэу, декадэм драгъэблэгъауэ арат, - игу къегъэкIыж нэхъыжьым. - Оперэмрэ балетымкIэ Ригэ театрым «Жизель»-р а махуэхэм  щагъэлъэгъуэну си тхьэкIумэм къыщицырхъам, сызытекIухьари си къалэнхэри сщыгъупщэжат, сызыхуейр а спектаклыр зэзгъэлъэгъун закъуэрт. ПсалъэкIэ къысхуэIуэтэжынукъым абы щыгъуэм сэ зыхэсщIар. Республикэм сыкъэкIуэжауэ сыкъэзыгъэуIэбжьа балетым Проценкэм и гугъу щыхуэсщIым: «А что, вполне возможно», - жиIэри щIагъыбзэшхуэ щIэлъу жэуап къызитат. Илъэс зыбжанэ дэкIри, ар дигъэгъэуващ…»

Псоми щIэдзапIэ иIэщ. I960 гъэм зи ныбжьыр илъэс 14-15 хъу щIалэгъуалэр Проценкэ Александр республикэ псом къыщыхишым, абыхэм я къэкIуэнур а зы лIым иубзыхуа хуэдэт. Ауэ гъэщIэгъуэнт Архэст Хьэсэнбий зыщIэс классым абы и закъуэ фIэкI къыхихатэкъым.

- Сэ лъэпкъкIэ сызыщыщыр ХьэтIохъущыкъуейщ, ауэ абы зэи сыдэсакъым. Зауэ нэужьым ди адэр Тырныауз Iэпхъуати, а жылэм дыкъыщыхъуащ. ИужьыжкIэ, БахъсэнкIэ дгъазэри, аращ Проценкэ сыщрихьэлIари. «Школым комиссэ къокIуэ щыжаIэм», - япэщIыкIэ щIалэхэм кIэбгъу зытщIыну дыхэтами, къыдагъэгъэзэжри, дэри къытхагъэплъат. Зыри жыуигъэIэтэкъым гъэсакIуэм, езым унафэ ищIурэ макъамэ зэрызэхэтхыр, ди Iэпкълъэпкъым и лантIагъэр зригъэлъагъурт, - жеIэ нэхъыжьым.

             …«Лалуцэ» лъэпкъ балетыр япэу ягъэлъагъуэри, илъэс къэсыху зы спектаклым нэгъуэщI кIэлъыкIуэурэ илъэс 15-м и кIуэцIкIэ балет труппэм къафэ хъарзынэ куэд ягъэзащIэ хъуат. НэхъапэIуэхэм зыкъыщагъэлъэгъуэу щытар Къэбэрдей театрырт. Уеблэмэ къыу 24-рэ къыщыфэ «Лебединое озеро» спектаклыр, абы и утыкум къыщрахьэфат, ари ныкъусаныгъэншэу, цIыкIуми инми ягу дыхьауэ. Абы теухкауэ Архэстым жеIэ:

             - Балет гъуазджэм куэд щелъытащ прима-балеринэм. Ар и дахагъэмрэ IэзагъэмкIэ щапхъэ хъууэ мыдрейхэр и ужь иригъэувэн хуейщ. Апхуэдэу дэ диIащ Хьэкъул Розэ. Ар пашэт, дахэм я нэхъ дахэт, и зэчийр гъунапкъэншэт. Уеблэмэ еджакIуэ Москва ар щыкIуам, экзаменым къыщеупщIат: «КъафэмкIэ сыт хуэдэ школ къэбухар, Ваганскэра, хьэмэ дыдейра?», - жаIэри. «Хьэуэ, - жэуап итащ Розэ. - Проценкэ Александр и школырщ».  А хъыджэбзым балет труппэр дыдэплъейрти, дыщыуэртэкъым, спектаклхэри къыщIыдэмыхъулIэн щхьэусыгъуэ къэдгъэхъутэкъым. А псор и фIыщIэт Проценкэм, гурэ псэкIэ а гъуазджэм абы дришэлIат.

             Ауэ, дауэ уемыплъми, зэ, тIэу бэкъуэгъуэкIэ утыкур къэзыух артистхэр а Iуэхум гугъу иригъэхьырт. Арати, 1968 гъэм Музыкэ театрыр Налшык  къыщыщызэIуахри, артистхэми театреплъхэми я гум жьы дихужат.

             Москва и Театр Иным къикIыурэ къэпщытакIуэ гупхэр къэфакIуэхэм я лэжьэкIэм еплъырт. Апхуэдэ зым кърихьэлIат цIыхубэ артисткэ цIэрыIуэ Мессерер Суламифь. «Дгъэлъагъуэр Асафьев Борис и «Бахъшысэрей фонтан» балетырт, - игу къегъэкIыж Хьэсэнбий. -  Абы Заремэ и ролыр Хьэкъулым щигъэзащIэрт, поляк щIалэ Вацлаву сэ сыджэгут. Драмэ гъэпсыкIэ зиIэ балетыр Суламифь къыщилъагъум: «Мыр Москва щывгъэлъэгъуэн хуейщ, спектаклыр нафшэ. Мыпхуэдэ республикэ цIыкIум дауэ хузэфIэкIа мы телъыджэр?!», - жиIат игъэщIагъуэу.

             Кавказ Ищхъэрэм и республикэхэми, къапщтэмэ, Урысей псоми, здэщымыIа къэмынауэ, балет ягъэувахэр ягъэлъагъуэу ди артистхэм къызэхакIухьу щытащ.

             Иужьрейуэ ягъэува балетхэм («Гимн восходящему солнцу», «Ашэмэз и бжьамий», н.) теухуауэ Хьэсэнбий къыхегъэщ: «Лъэпкъ гупсысэрэ дахагъэкIэ гъэнщIащ. Аращ утыкум итын хуейри - дахагъэрщ. Балетым нэхъ гугъу гъуазджэм хэткъым. Мы зэманым ар къэзыгъэIэрыхуэф гуп хъарзынэ диIэщ, ауэ щIэблэм щыщ нэхъыбэж а гъуазджэм хуэгъэхьэзырыпхъэщ. Си гугъэщ ди лъэпкъ балетыр щIэрэщIэну, зиужьыну, фIымрэ дахагъэмрэ щIапIыкIа щIалэгъуалэ куэд диIэну.