Лъэужь дахэ

Пасэм щыгъуэ адыгэхэм джэгуакIуэшхуэхэр яIэт, гуп-гупурэ е я закъуэу къуажэ-къуажэхэр къызэхакIухьурэ я уэдэрхэмкIэ, шыкIэпшынэм кърагъэкI макъамэ дахэхэмкIэ цIыхухэр трагъэурт, я нэгу зрагъэужьырт, лъэпкъым и щIэблэр яущийрт. Апхуэдэхэт Агънокъуэ Лашэ, Абазэ Къамбот, Шэрджэсым щыщ Мыжей Сэхьид, Адыгейм щыпсэуа Хьэ­гъэудж Мыхьэмэт, мыдэкIэ Къэбэрдейм къэдгъазэмэ, ШэрыIужь Мыхьмуд, ХьэхъупащIэ Iэсхьэд, абы и къуэ Амырхъан нэгъуэщIхэри. Абыхэм я щхьэ Iуэхукъым зэрахуар, атIэ къызыхэкIа я лъэпкъым и тхыдэр ящымыгъупщэнырщ, цIыхухэр зэра­гъэIущынырщ. А цIыху зэчиифIэхэм я лъагъуэм ирикIуащ ХьэхъупащIэ Амырхъан и къуэ Хьэсэни.

 «Уи адэжь и лъагъуэрэ уи адэжь и благъэрэ умыбгынэ», жыхуаIэрат адыгэхэми, Iэсхьэд и къуэ Амырхъани и адэм и гъуэгум ирикIуэжауэ щытащ. Куэдым ящIэж, Амырхъан уэрэд езыми иусу, ахэр екIуу жиIэу, усэфIхэр зэхилъхьэу зэрыщытар.

 Хьэсэн шыкIэпшынэ еуэкIэр и адэшхуэм къыб­гъэдихат, уэрэду ищIэмрэ пшыналъэу шыкIэпшынэм къригъэкIхэмрэ и адэм деж щызригъэщIат. Джэгуа­кIуэ­жьхэм джэгун, усэн нэхъ Iуэху ямыIамэ, Амырхъанрэ Хьэсэнрэ я колхоз лэ­жьыгъэри я унагъуэ Iуэху­ри зэдахьын хуейт. Классих фIэкIа къэзымыуха Хьэсэн и адэм и гъусэу колхоз губгъуэм щылэ­жьащ, абы и ужькIэ IэнатIэ зэмылIэу­жьыгъуэ куэдым Iутащ. Ауэ лэжьыгъэм къыщыдэхуэм деж, и сабиигъуэм къищта шыкIэпшы­нэр дахэу игъэбзэрабзэрт, утыкухэми къихьэрт. Къуа­жэми Хэкуми щекIуэкIа гуфIэ­гъуэ зэхуэс куэдым Хьэсэн и макърэ и шы­кIэпшынэрэ щигъэIурт.

Хьэсэн и пшыналъэрэ и шыкIэпшынэмкIэ псоми къацIыхуа нэужь, радиом кърагъэблагъэрэ и уэрэдхэр къату щIадзащ. Ар ХьэхъупащIэм и дежкIэ насыпышхуэт. Абы гугъуе­хьыпщIэу къыIэщIалъхьэ сом бжыгъэратэкъым Хьэсэн зыщыгуфIыкIыр, атIэ и макъыр цIыхубэм зэрызэхахырт. Ар хуейт езым ищIэмкIэ цIыхубэм ядэгуэшэну. Ар абы къехъулIауэ къэплъытэ хъунущ: Хьэсэн жиIэу, и шыкIэпшынэмкIэ дежьуужу уэрэдрэ къызэрыфэ пшыналъэу ятхауэ щIэлъыр куэд мэхъу.

Уэрэдрэ макъамэу 70 - 80 зигу изыубыдэфыр Iуэры­Iуатэм елэжь щIэныгъэлI­хэм Iэзэу къалъытэ. Ауэ Хьэсэн гукIэ ищIэу 200-м щIигъу дигъэтхауэ Къэбэрдей-Балъкъэр радиом щIэлъщ. Ауэ щыхъукIи, а дигъэтхахэр дахэ защIэт, гъэщIэгъуэнт. Абыхэм яхэтт зэи зэхэдмыха, щыIэххэуи дымыщIа уэрэдхэр, къафэхэр. Апхуэдэхэт - «Къандэхъухэ ЦIау», «Ахьмэдыжь», «Си къуэш, си пщафIэ», «Чалацэ», «Дзадзунэ» уэрэдхэр, нэгъуэщI куэди.

Гуманитар къэхутэныгъэ­хэмкIэ Къэбэрдей-Балъкъэр щIэныгъэ институтым сыщыщылэжьа илъэсхэм дэ дгъэхьэзырауэ щытащ Хьэсэн къыджиIэжа уэрэдхэр зэрыт тхылъ куэд. Хьэсэн мыхъуатэмэ, а уэрэдхэмрэ пшыналъэхэмрэ дунейм тетами темытами ямыщIэжу кIуэдыжынут. Ауэ, а лIы Iущым и фIыгъэкIэ, ахэр игъащIэкIэ мыкIуэдыжын хъугъуэфIыгъуэу лъэпкъым къытхуэнащ, апхуэдэуи езы щэджащэм и фэеплъи хъуащ.

ХьэхъупащIэм и лъэ­кIыныгъэр, и фIыщIэр абы къыщынэртэкъым. Ар зэуэ шыкIэпшынэр езым дэш­хуейм къыхищIыкIырт. Си деж къакIуэрт, къызэлъэ­Iурти, пхъэх тIыгъыу дэш­хуей хадэм дихьэрт, къудамэ гъупцIахэр къыпытхырт. Къэпым илъу ихьырти шыкIэпшынэ къыхищIы­кIырт. Абы ищIа шыкIэп­шы­нэхэр Адыгейми, Шэр­джэсми, ди Налшык музейми, ди институтми щIэлъщ. Абыи къыщынэркъым – Хьэсэн игъэса шыкIэпшынауэ куэд ди щIалэгъуалэм яхэтт.

ХьэхъупащIэм и шыкIэп­шынэм и макъыр ди адыгэ хэкухэм я мызакъуэу, Тыркум, Иорданым щигъэ­Iуащ. Ди пасэрей шыкIэп­шынэр а лIы щэджащэр мыхъуамэ, кIуэдыжынкIэ хъунут. Хьэсэн и цIэмрэ пасэрей шыкIэпшынэмрэ зэгуэ­хыпIэ ямыIэу зэпхащ. Аращ ар къэралпсо утыкухэм щIэрыщIэу изыхьэжар. Апхуэдэт Къэбэрдейр Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 400 щрикъу 1957 гъэм Москва щекIуэкIа гуфIэгъуэ иныр. Щауэжь Елмырзэ и гъусэу лъэпкъ пшынэ еуэ гупышхуэм хэту Хьэсэн и шыкIэпшынэр игъэбзэрабзэу Москва щыIащ. Абы щыгъуэми, а гупыр зэуа шыкIэпшынэхэр Щауэжь Елмырзэрэ Хьэсэнрэ ящIат.

ХьэхъупащIэ Хьэсэн цIыхугъэ зыхэлъ, ныб­жьэгъу зи куэд, нэхъыжьми нэхъыщIэми хуэфащэ пщIэ яхуэзыщI, зи щхьэми пщIэ хуэзыщIыж лIыт. Сыт щыгъуи нэфIэгуфIэт. И уна­гъуэм дапщэрэ си закъуэуи гъусэ сиIэуи симыхьами, и ерыскъы Iэнэр зэтету фIэкIа срихьэлIакъым. Амыр­хъан сэ нэхърэ куэд­кIэ нэхъыжь пэтми, ныб­жьэгъу нэхъыщIэу дэгушыIэгъуу сриIащ. Хьэсэн сэ нэхърэ нэхъыщIэт, ауэ дызэдэгушыIэу, фIыуэ дызэрылъагъуу дызэдэлэжьащ. Хьэсэн и макърэ и шыкIэп­шынэмкIэ къыздежьууэ уэрэд куэд радиом едгъэтхауэ щытащ. Апхуэдэу зэадэзэкъуэм я уэрэдымрэ я шыкIэпшынэмрэ я фIы­щIэкIэ цIыхугъэ дызэхуэ­хъури, тIури дунейм ехыжыху, дызэдэлэжьащ, дызэныбжьэгъуащ.

«Укъыщалъхум бгъэгу­фIащ, ущылIэжкIэ бгъэ­гъы­жыфтэмэ», - жеIэ пасэрей псалъэжьым. Ди ныб­жьэ­гъуфIу, цIыху пэжу, адыгэлI нэсу дунейм тета ХьэхъупащIэ Хьэсэн Амырхъан и къуэр псэужатэмэ, и ныбжьыр илъэс 80 ирикъунут. Куэд къимыгъэ­щIами, лъэп­къым куэд хуилэжьащ Хьэсэн. Аращ ар нобэ фIыкIэ дигу къы­щIэдгъэкIыжыр. ЖыпIэ­нурамэ, лъэужьышхуэ лъэпкъым къытхуигъэнащ, адыгэ лъэпкъыр псэуху, Хьэсэн и макъ гуакIуэмрэ и шы­кIэпшынэм и жьгъыру макъымрэ щыIэнущ. «ЦIы­хум и уасэр и лэжьыгъэрщ», - жаIэ игъащIэми. Хьэсэн къызэринэкIа лэжьыгъэр инщ адыгэ макъамэ щэнхабзэм дежкIэ, игъащIэкIэ мыкIуэдыжын налкъутналмэсщ ар къызыхэкIа лъэпкъым и дежкIи.