Бжьыхьэ уэшх

Клуб бжэIупэм и закъуэу зеиншафэу Iут кхъужьей жыгыжьым къыпынэжа пщIащэ закъуэтIакъуэр уэшх зыщIэт жьыбгъэм гущIэгъуншэу къызэрыпиудым нэщхъейуэ еплъу щыст Хьэлимэт. ПщIащэ гъуэжьхэр фIэгъэнапIэ гуэр къалъыхъуэу хьэуам тIэкIурэ щыджэрэзырти, щIы псыIэм хэхуэрт. Абыхэм зэ мыхъуми зыкъаIэтыжыну хущIэкъуу къеIэрт, ауэ, зыри яхузэфIэмыкIыу, къарууншэ дыдэу щэнауэрти, щIы щхьэфэ къэуцIынам кIэрыпщIэрт. 

Уфауэ, уэшх щабэ щIыIэ щIыфэм зыпхидзу кърипхъыхыу, нэху къекIащ. Хьэлимэт щыгугъат мыгувэу дунейм зиIэтыжыну, арщхьэкIэ абы нэхъри зыкъиуфэ фIэкIа зиукъэбзыжын мурад иIэтэкъым. 

КIэлындорымкIэ лъэ макъ къыщоIу. Ауэ ар Хьэлимэт зыщIэс библиотекэм къэмысу мэкIуэдыж. Зэман докIри Хьэлимэт и нэIуасэ лъэ макъ гуэрыр къоIу. Хьэлимэт пIейтейуэ поплъэ абы бжэр Iуихыу къыщыщIыхьэнум. Ауэ лъэ макъыр гъунэгъу къызэрыхъуу мэкIуэдыж. Нышэдибэ лъандэрэ апхуэдэщ: еуэ къоIу, еуэ мэкIуэдыж, еуэ къоIу, еуэ мэкIуэдыж. Хьэлимэти пIейтейуэ бжэмкIэ маплъэ. И гуи и пси лэжьыгъэм хыхьэркъым. Iэщыхъуэхэм яхуишэну къыхиха тхылъхэр икъухьауэ стIолым телъщ. Нобэ къызэригъэпэщыну и гугъа «Мамырыгъэм нэхъ насып щыIэкъым» жыхуиIэ стендым иджыри щIидзакъым. Дунейм нэхъри зыкъиуфэху, и Iэпкълъэпкъыр нэхъ хьэлъэ мэхъу. Лъэ макъыр и тхьэкIумэм икIыркъым, псэхупIэ къритыркъым. Ар пэж дыдэу къэIурэ къыфIэщIрэ къыхуэщIэркъыми, зэгуоп. ЩIэкIыу къищIэну мурад ещIри къотэдж, ауэ абы IууэнкIэ мэшынэри мэтIысыж. 

ТхьэмахуитIым щIигъуащи, къыщIыхьэркъым. Тхылъи Iихыркъым. ХущIыхьэркъым жиIэнущи, гъавэр псори кърахьэлIэжащ. Бжьыхьэсэ къэкIыгъэхэри тесэн яухащ. ЩIыр щIыIэрысу вэнри и кIэм нагъэблэгъащ.

Нэхъ кIащхъэ хъуат мэкъумэшыщIэхэм я лэжьыгъэр. Агрономым дыпэкIэ губгъуэм щищIэжынышхуэ щыIэтэкъым. Сыту пIэрэ-тIэ Зубер и лъэр зыубыдар? 

Губгъуэ лэжьыгъэр и гуащIэгъуэу щекIуэкIым ахэр нэхъыбэрэ зэрылъагъурт. Хьэлимэт щIэх-щIэхыурэ кIуэрт гъавэр Iузыхыж мэкъумэшыщIэхэм я деж. Блын газетхэр къахудигъэкIырт. Зэхьэзэхуэм щытекIуахэм я цIэр гуапэу къриIуэрт. Абыхэм ехъуэхъурт. ЗэIэпах нып плъыжьхэмрэ ахъшэ саугъэтхэмрэ парторгым и гъусэу яритырт. Зубер къеплъырт, гуапэу къыхуэгуфIэрт, нэкIэ къедэхащIэрт. АпщIондэху хъыджэбзым и гур хэлъэтырт, пIейтейрт, гурыщIэ IэфI щэху гуэрхэм и гущIэм зыкъыщаIэтырт. 

Хьэлимэтщ Зубер къуажэм къыщыкIуэм япэ дыдэу хуэзар. Ар а махуэм семинар щыIауэ къалэм къикIыжырт. Автобусым цIыху куэд истэкъым. Къыбгъурыс щIалэ кIыхьыр зэпымычу щхьэгъубжэм дэплъырт. Зыкъомрэ абы зыри жимыIэу къэкIуащ. ИтIанэ таучэлмыщIу Хьэлимэт къеплъри щIэупщIащ: 

- Иджыри куэд иIэ къуажэм дынэсыным? 

Хьэлимэт щIалэм ауаныщIу хуеплъэкIащ. «АбыкIэ псалъэмакъыр иришэжьэну и гугъэу арауэ пIэрэ хьэмэрэ къуажэм зэи нэмыкIуар пэж?» ЩIалэм къытриубыда и нэ фIыцIэшхуитIыр нэщхъейт. Абыхэм псалъэншэу къаIуатэрт ар здэкIуэ щIыпIэм зэрыхуэмыпабгъэр, абы кIуэнуи гукъыдэжышхуэ зэримыIэр. 

Хьэлимэт тIэкIурэ Iэнкуну щысащ. ИтIанэ щIалэр зыпэплъа жэуапыр иримыту езыр щIэупщIащ: 

- Уэ зэи укъэкIуакъэ ди къуажэм?

- Хьэуэ. Иджыри сынэмыкIуами нэхъ къэсщтэнут. 

- Сыт щхьэкIэ?

- Ди къуажэм сыкIуэжам нэхъыфIт.

- Ядэркъэ-тIэ?

- Ямыдэри сыт, ауэ абыхэм агроном яIэщ. Фи къуажэм зыри ямыIэу жаIэри, абы сынагъакIуэ. 

- Ди къуажэри къуажэ Iейкъым. Ди колхозри районым щынэхъыфIхэм ящыщщ. 

- СощIэ. Ар къызжаIащ, - ину щэтащ агроном щIалэр. 

- Умыгузавэ, унызэрыкIуам ухущIегъуэжынкъым. Ди цIыхухэр цIыхуфIхэщ, лэжьакIуэшхуэхэщ. ИтIанэ… хъыджэбз дахи ди мащIэкъым. 

- АбыкIэ сышынэркъым. Щхьэгъусэ сиIэщ. 

- НтIэ, ар щхьэ къыздумышэрэ?

- Аспирантурэм къагъэнащ.

- ЗэрыжыпIэмкIэ, уэ нэхъ хуэмыхуу уеджащ. 

- Сэри сыкъагъанэрт, ауэ здакъым. ПщIэрэ, - зыкъигъэзащ абы хъыджэбзым дежкIэ, - аспирантурэм укIуэн ипэкIэ щIым уи пщIэнтIэпсыр зыщIифу утелэжьыхьын хуейщ. Къэхутэн хуейщ абы и къарур, и щэху псори. ИтIанэ нэхъ емыкIуншэщ аспирантурэм укIуэну, армыхъумэ, студент тетIысхьэпIэм укъызэрытекIыу… Ар щхьэгъэпцIэжщ. Ар Лизэ, дауэ сымыщIами, схугурыгъэIуакъым. Ауэ ар гъащIэм хуэму а сэ жысIам иришэлIэнущ. ИкIи Iэбэм лъэмыIэсыжу, хущIегъуэжынущ. 

Къуажэм къэсыху, щIалэм афIэкI зыри жиIакъым. Хьэлимэт нэгъуэщIкIэ еупщIакъым. 

Зубер Iуэхум щIэх хэгъуэзащ. ЩIэныгъэ зиIэ, лэжьыгъэм фIыуэ хэзыщIыкI, щхьэх имыщIэу абы бгъэдэт агроном щIалэр къуажэдэсхэм фIыуэ ялъэгъуащ. И цIэр зэIэпах хъуащ. 

Зубер библиотекэм щIэх-щIэхыурэ къакIуэрт. Тхылъ Iихырт. Хьэлимэт къызэригъэпэщауэ иригъэкIуэкI тхылъеджэхэм я конференцхэм жыджэру хэтт. Щысыну, уэршэрыну къыщыкIуэри мащIэтэкъым. Абы щыгъуи Хьэлимэт Лизэ и гугъу къыхуищIырт. Зубер и жагъуэ хъурт ар къуажэм къызэрымыкIуэр, зэрыпсэур, зэрылажьэр къызэрыримыгъащIэр. Письмои зэзэмызэ фIэкIа къыхуитхыртэкъым. Абыи куэд къритхэртэкъым. «СыфIщ, сыузыншэщ. Доджэ. Уэ дауэ ущыт? Иджыри куэдрэ удэсыну а къуажэ пхыдзам… бгынэжам?..»

Езыри лэжьыгъэм хэкIыу, ар къигъанэу куэдрэ кIуэжыфыртэкъым. Хьэлимэт фIэгуэныхь хъурт щIалэр. Абы и гур фIы зэрыхуищIынум сыт щыгъуи хущIэкъурт, Зубер хъыджэбзым и гу хуабагъым мафIэу зригъэурт. Ар абы къигъэхуабэрт. Псом хуэмыдэу, Зубер и гуапэ хъурт Хьэлимэт губгъуэм ит мэкъумэшыщIэхэм я деж кIэщI-кIэщIурэ зэрыкIуэр, ахэр лэжьыгъэм нэхъри зэрытригъэгушхуэр. ЩIалэм Хьэлимэт иригъэщхьырт Сэтэней гуащэм. И Iэпкълъэпкъ лантIэм дахэу екIу бостей плъыжь къуэлэныр щыщыгъым деж ар губгъуэм къыщыкI тюльпан удз гъэгъа гуакIуэм иригъэщхьырт. Хьэлимэт и гур хэхъуэу щIалэм кIэлъыплъырт. Езыри и нэ фIыцIэ пIащэхэмкIэ къыхуэгуфIэрт, къедэхащIэрт…

… Уэшхыр кIуэ пэтми нэхъ ин хъурт. Макъышхуэ ищIу ар щIым телъалъэрт. Кхъужьей жыгыжьым пцIанэ хъуа и къудамэхэм щIым зыхуагъэщхъырт, яIэпыщIэхуа пщIащэхэм кIэлъыIэбэ нэхъей. Адрейхэми гъащIэ къезыта жыгыжьым и лъабжьэр къехьэлъэкIыу ябгынэрт: тIэкIу-тIэкIуурэ зэхэлъадэ уэшхыпсыр ин хъурти, псыхьэлыгъуэу жэуэ щIидзэрт, абы тесу, зэи щIихъумэрэ къыфIыдэкIуеижхэу тхьэмпэхэр Iуиххэрт. 

Хьэлимэт пщIащэхэр фIэпсэкIуэдт. Зубер къыщыкIуам щыгъуэ ахэр щхъуантIабзэт. Уи гур хагъахъуэу мэ гуакIуэ къапихырт. Иджы – пытаи, пымытаи – я лъэужьыр уэшхым илъэсыжырт. Хьэлимэт, къызыхэкIар имыщIэу, и нэ къуэлэн дахитIым нэпсыр щIэз хъуащ. 

КIэлындорымкIэ и нэIуасэ лъэ макъыр аргуэру къыщыIуащ. Хьэлимэт тэджри щхьэгъубжэм бгъэдыхьащ. И щхьэр абджынэ щIыIэм кIэрилъхьащ. 

Лъэ макъыр мыкIуэдыжу бжэм гъунэгъу къыхуэхъуащ. Куэдрэ зимыIэжьэуи къыщIыхьащ. Хьэлимэт и щхьэр абдж щIыIэм нэхъри кIэрикъузащ. Хьэлимэт ищIэрт а къыщIыхьар зэры-Зуберыр. И нэгум щIэтт ар щтэIэщтаблэу, Iэнкуну утыкум зэритыр. 

Библиотекэ кIуэцIыр щымт. ЩIыбым увыIэгъуэ имыIэу къыщешх уэшхым и Iэуэлъауэ макъыр IупщIу зэхэпхырт. Хьэлимэт и гущIэм гупсысэхэр уафэхъуэпскIыу къыщылыдырт. Ар къэхъурт Зубер бгъэдэлъадэу зыпщIэхидзэну, щIалэм и бгъэ лъэщым зыщIикъузэу фIыуэ зэрилъагъур жриIэну. Зэми и щхьэ хуэшхыдэжырт: «Сыт емыкIу а уи щхьэм къищхьэрыуэхэр? Делэ ухъуа? Щхьэгъусэ зиIэ хамэ цIыхухъушхуэм и IэплIэм зибдзэну, фIыуэ зэрыплъагъур къебгъэщIэну щхьэ уи гум къэбгъэкIыхха?»

- Хьэлимэт, - къэкIуащ и гур къилъэту зыпэплъэ макъыр, ауэ афIэкI къыфIимыгъэкIыу увыIэжащ. 

«ЖыIэ, жыIэ фIыуэ сыкъызэрыплъагъур, Зубер, щхьэ зэпыбгъэужа уи псалъэр, си псэ, - Iущащэрт пщащэм и гур. – Мис, мис, иджыпсту адэкIэ пищэу жиIэнущ… Сэ… сэ… фIыуэ… услъэгъуащ, Хьэлимэт… Уэрыншэу сыпсэуфынукъым!..» «Сыт а жыпIэр? Сэ уэ фIыуэ сыкъэплъагъууи? Пэжкъым а жыпIэр! Уи щхьэгъусэр-щэ, укIытэншэ?! Абыи апхуэдэу жепIауэ къыщIэкIынщ къыщумышэм, сэ си ужькIи а псалъэхэр нэгъуэщIым жепIэнущ, тхьэгъэпцI! ЩIэкI иджыпсту зызумыгъэлъагъуу!»

Хьэлимэт и гупсысэхэм щIэх дыдэу захъуэж. Ауэ нэхъуеиншэу поплъэ Зубер жиIэнум. Ар хуейтэкъым абы фIыуэ къилъагъуу къыжриIэну. ИтIанэ фIылъагъуныгъэу хуищIар гъатхэ уэсу ткIужынут. «ЖумыIэ, жумыIэ а псалъэхэр, си псэ…» - мэлъаIуэ и гур. «Хьэлимэт, - жиIащ нэхъ тегушхуауэ Зубер, - сэлам уэсхыжыну сыкъыщIыхьауэ аращ». 

Хьэлимэт и гур къыхэузыкIащ. И нэм нэпс пщтырхэр къемыдаIэу къыфIыщIэлъэлъащ. Зубер жиIатэкъым ар куэд щIауэ зыпэплъэ икIи апхуэдэ къабзэу ажалым хуэдэу зыщышынэ «Сэ фIыуэ услъэгъуащ, Хьэлимэт, уэрыншэу сыпсэуфынукъым» псалъэхэр. Зэмыжьагъэххэр иджыпсту жиIа «сэлам уэсхыжыну сыкъыщIыхьауэ аращ» псалъэхэрат. 

- Хьэлимэт.

- СынодаIуэ, Зубер.

- Сэ сожьэж. 

- Зэхэсхащ. 

- Узыншэу…

- Узыншэу, Зубер. 

- Дызэхуэзэжыну пIэрэ, Хьэлимэт? 

- СщIэркъым… ПщIэнукъым. 

Пэш кIуэцIыр щымщ. Уэшх ткIуэпс пIащэхэр унэм къыщIыхьэну хущIэкъуу щхьэгъубжэм къоныкъуэкъу, емышыжу къотIыркъ, къытоуIуэ. 

Зубер Хьэлимэт хужеIэркъым Лизэ аспирантурэм щезыгъаджэ гуэрым зэрыдэкIуэжар. Езыр я къуажэ гъунэгъу председателу зэрагъакIуэр. 

Хьэлимэти, и гур къызэфIэнати, щIэупщIэфыртэкъым ар здэкIуэм. Хуигъэфащэрт къалэмрэ Лизэрэ хуэзэшауэ кIуэжу. ЩыгуфIыкIырт и щхьэгъусэмрэ абырэ зэгъусэ зэрыхъужынум, Зубер и гукъеуэхэр дяпэкIэ нэхъ мащIэ зэрыхъужынум. Ауэ игу къеуэрт тIуми – Лизи къалэми – ар зыщIэхъуэпс насыпыр къызэрырамытыфынур. 

«Ауэ щыхъукIи, - егупсысырт Хьэлимэт, - Зубер нэхърэ нэхъ насып зыхуэфащэ цIыху къэгъуэтыгъуейщ…»