Бзэ лей щыIэкъым

ТхьэмахуитIкIэ щIэныгъэлIхэр якIэлъыплъащ Адыгейм и Красногвардейскэ щIыналъэм хыхьэ Жамбэчей къуажэм щыпсэухэм япсэлъэкIэм. Арат нэхъыбэу щыпсэур адыгей тхыбзэм нэхъ пэгъунэгъуу къалъыта кIэмыргуеибзэм ирипсалъэхэр.

         Адыгэ къэрал университетым хэт Бзэ щIэныгъэ къэхутэныгъэмкIэ лабораторэр къыщызэIуахар дызэрыт илъэсырщ. ЭкономикэмкIэ еджапIэ нэхъыщхьэм (ВШЭ) щыщ щIэныгъэлI гупым я гъусэу, тхьэмахуитIым и кIуэцIкIэ щIэныгъэлIхэмрэ къэхутакIуэхэмрэ иджырей IэмэпсымэхэмкIэ къапщытащ урысыбзэм къыдэкIуэу, адыгэбзэм и кIэмыргуей къудамэр зыIурылъхэм я гупсысэкIэмрэ псэлъэкIэмрэ.   

        ЭкономикэмкIэ еджапIэ нэхъыщхьэм хэт, Бзэмрэ акъылымкIэ центрымрэ Адыгэ къэрал университетым и Бзэ щIэныгъэ къэхутэныгъэмкIэ и лабораторэмрэ зэгъусэу кърахьэжьа Iуэхущ щIэныгъэлIхзэр зи ужь итар,    «Урысыбзэмрэ адыгэбзэмрэ зэхуэдэу фIыуэ ирипсалъэ балигъхэм я щхьэкуцIыр зэрылажьэмрэ я тхылъ къеджэкIэмрэ» зыфIаща темэм тету.

        «Адыгэбзэр зыми емыщхь бзэщ. Ар хеубыдэ «полисинтетическэ» жыхуаIэ лIэужьыгъуэм. Адыгэ глаголым префиксрэ суффиксу апхуэдизкIэ куэд езым и закъуэ къызэщIеубыдэфри, псалъэухам и мыхьэнэр зы глагол закъуэкIэ пхужыIэнущ, - жеIэ Бзэмрэ акъылымрэ я центрым и унафэщI Драгой Ольгэ. -   Аркъудейм кIэмыргуей бзэ къудамэр иджыри къэс дызыкIэлъыплъахэм къахегъэщ. Нобэр къыздэсым къэхутакIуэхэр зэи «полисинтетическэ» бзэхэм языхэзми елэжьакъым». 

       Жамбэчейдэсхэри мыпхуэдэ къэхутэныгъэхэм япэ дыдэу хэту арат. Урысыбзэ зыщIэ, кIэмыргуеибзэм ирипсалъэ балигъхэр тхылъ къыщеджэкIэ, дауэ я щхьэ куцIым и лэжьэкIэм зэрызихъуэжыр? Ар зы упщIэт, щIэныгъэлIхэм зыхуагъэувыжауэ. Жэуапыр къащIэн папщIэ, зыкIэлъагъэплъыну арэзы хъуахэр бзитIымкIи тхыгъэхэм кърагъаджэрт, апщIондэху я нэхэм зэрызахъуэжым кIэлъыплъырт. Зэмыщхьу ухуа псалъэухахэр къыщапсэлъкIэ, дауэ зекIуэрэ нэрыбгэм и нэкугъуэр? Ар а Iуэхум хухэха Iэмэпсымэм етх. Къэхутэныгъэм и етIуанэ мурадыр – бзитI зыгъэIурыщIэ цIыхухэм тхыгъэхэр къазэрыгурыIуэм кIэлъыплъынырт.

       «Лэжьыгъэм щIэддзэн ипэкIэ, экспериментым хэтыну арэзы хъуахэм дазэрыщыгугъыр яжетIащ: адыгэбзэрэ урысыбзэкIэ тхауэ я пащхьэ къралъхьэ псалъэухахэм  мыпIащIэу икIи зрамылъэфыхьу, ику ит псынщIагъкIэ къеджэу, итыр къазэрыгурыIуар къыджаIэжыну. ЕтIуанэ лъэбакъуэу дызыдэлажьэхэм упщIэ ядотри, жэуап хьэзыр зыбжанэм езыхэр зыхиубыдэр къыхах (тест). Абы къегъэлъагъуэ адыгэбзэ псалъэу ящIэм и бжыгъэр, къинэмыщIауэ, ягу ираубыдэ псалъэхэр къызэрыхапхъуэтыкI щIыкIэри зыгурыдгъэIуэну дыхуейщ, - жеIэ Бзэ къэхутэныгъэхэр езыгъэкIуэкIа лабораторэм и унафэщI Макеровэ Сусаннэ.  - КIэмыргуей диалектыр къыщIыхэтхар ар адыгэ тхыбзэм нэхъ пэгъунэгъу бзэ къабзэу зэрыщытырт. «Бзэ къудамэ» жыпIэ щхьэкIэ, кIэмыргуейр тхыбзэм къызэрыщхьэщыкIышхуэ щыIэкъым».

          Къэхутэныгъэм къыщагъэщхьэпэ «Равен и матрицэ» жыхуаIэ, бзэм пымыщIауэ акъылыр зэрылажьэр къызэрахутэ Iэмалыр. «Зытеува гъуэгум зэрырикIуэ тест» жыхуаIэм и мурадщ цIыхур зыхуэныкъуэ псалъэ лIэужьыгъуэхэр къыщIигъэщыну. «Рей и тестым» къехутэ цIыхум псалъэхэр игу щриубыдэкIэ, макъымрэ бзэгумрэ къызэригъэщхьэпэ щIыкIэр. «Струп и тестым» цIыхум и щхьэ куцIым и лэжьэкIэр, нэгъуэщIу жыпIэмэ, бзэ и лъэныкъуэкIэ «и акъыл здынэсыр» къегъэлъагъуэ.

        ТхьэмахуитIым и кIуэцIкIэ къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэм хиубыдащ цIыхуи 150-рэ. Къэпщытэныгъэхэр медицинэ, щIэныгъэлI тхылъхэм иратхэнущ.

        ЗэрыжытIауэ, лабораторэр 2023 гъэм къызэрагъэпэща къудейщ, ауэ япэ махуэм щегъэжьауэ, ар хэтщ «Приоритет 2030» къэрал программэм. Я къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэр зэпхар Урысейм ис лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэхэм я анэдэлъхубзэхэм япкъ иткIэ, псэмрэ щхьэ куцIымрэ къыщыхъу зэхъуэкIыныгъэхэм кIэлъыплъынырщ. ЩIэныгъэлIхэр якIэлъоплъ бзэ щIэныгъэмрэ медицинэмрэ къызэщIэзыубыдэ къэхъукъащIэхэм. Псэмрэ щхьэ куцIымрэ я щытыкIэм къегъэлъагъуэ бзитI зыIурылъ цIыхум (урысыбзэрэ адыгэбзэрэ) и псэлъэкIэм къыхэщ щыщIэныгъэхэри. 

                                                        ЧЭРИМ Марианнэ.