Апхуэдэ къэхъурэ? Лъэпкъ лIыхъужьыр иужькIэ епцIыжакIуэу къыщIидзыну? Къохъу, ауэ власть нэхъыщхьэр зыIэщIыхьахэм япэ итахэр щагъэулъийхэм деж.Ауэ нобэ дэ зи гугъу тщIынур абыхэм ещхькъым. Франджым и маршал Петен мазэ бжыгъэ фIэкIа дэмыкIыу лIыхъужьым икIри, псоми зи цIэр зэхахыну хуэмей епцIыжакIуэм хуэкIуащ.
ЛIэщIыгъуэм и Iыхьэ плIанэм нэскIэ Петен франджыхэм я къегъэлакIуэу, зэрыгушхуэ цIыхуу, лъэпкъ лIыхъужьу къекIуэкIащ. Ауэ зэуэ псоми хьэIупс ящIа бзаджэнаджэ хъуащ. Сыт щхьэкIэ?
Петен Анри цIэрыIуэ хъуащ I9I6 гъэм Верден и Iэшэлъашэхэм щекIуэкIа зэхэуэ гуащIэм иужькIэ. Абы щыгъуэм нэмыцэхэр хущIэкъуащ къапэщIэтхэм удын хьэлъэ ирадзу япэ дунейпсо зауэм и екIуэкIыкIэр езыхэм я сэбэп хэлъу зэрахъуэкIыну. Къару нэхъыщхьэр хуагъэзат Франджым и быдапIэ нэхъ лъэщхэм ящыщ Верден, Германием и Iэтащхьэхэм къалъытэрт ар къащтэмэ, франджыхэм мамыр зэгурыIуэныгъэ къращIылIэн хуей хъуну.
АрщхьэкIэ Верден и деж щытт илъэс 60 зи ныбжь генерал Петен зи унафэщI етIуанэ армэр. Зи гугъу тщIы цIыхур I856 гъэм къалъхуат, дзэ академиер къиухат, хуэм-хуэмурэ къулыкъукIэ дэкIуеят, зыкIи къахэжаныкIатэкъым. Пэжу икIи хуэмыхуатэкъым. Верден щыIэ етIуанэ армэм и унафэщIу щагъэувам Петен и пщIыхьэпIэ къыхэхуакъым Франджым и къэкIуэнур езым и IэмыщIэ илъу.
I9I6 гъэм мазаем и 21-м сыхьэти 8-кIэ топышэхэр ирагъэкIри. нэмыцэхэр Верден ебгъэрыкIуащ. Петен ахэр къызэтригъэувыIащ. ИужькIэ зэхэуэ гуащIэхэр кIыхь хъуащ - гъатхэри гъэмахуэри икIыхукIэ зэзэуащ. Верден нэмыцэхэм къахуэщтакъым.
Европэ псор зэфIигъэумэзэхат ялъэгъуам. Зыми къыгурыIуэртэкъым: зауэлI минищэхэр хэкIуэдащ, мелуанхэр уIэгъэ хъуащ, ауэ псори зэрыщытауэ къэнэжащ. Сыт цIыхухэр щIызэтраукIар?
АрщхьэкIэ, хэщIыныгъэшхуэ ягъуэтами франджыхэм текIуэныгъэ ин къахьауэ къалъытащ- къэралыр къызэфIэщIакъым. Дауи, фIыщIэ нэхъыщхьэр зылъысар Петенщ. Верден иужькIэ, ар Франджым и маршал хъуащ. ПщIэрэ щIыхьрэ иIэу къекIуэкIащ.
Лъэпкъ лIыхъужьыр иужькIэ псэуащ тхъэжу икIи гугъу емыхьу: совет нэхъыщхьэхэм, комиссэ зэмылIэужьыгъуэхэм хэтт, уеблэмэ пIалъэ кIэщIкIэ зыхъумэжыныгъэмкIэ министру щытащ, Испаием лIыкIуэу щылэжьащ. АрщхьэкIэ I939 гъэм зыщIидза ЕтIуанэ дунейпсо зауэм Iэмал къритакъым лъэпкъ лIыхъужьу утыкум икIыжыну. Абы къыпэплъэр щIагъуэтэкъым.
Франджым зитыным зы тхьэмахуэ зэхуаку иIэжу 1940 гъэм мэкъуауэгъуэм и I6-м Петен къэралым и премьер-министру ягъэуващ. Ауэ зыри пхузэхъуэкIыжынутэкъым. Компьен зэгурыIуэныгъэм ипкъ иткIэ Германием Франджым и ищхъэрэ лъэныкъуэр, Парижи хэту, апхуэдэу къанэ щымыIэу Атлантикэм и Iуфэр иубыдащ, Франджым и кумрэ ипщэ лъэныкъуэмрэ еIусакъым. Абы «хамэ унафэ щIэмыт франджы къэрал» къыщызэрагъэпэщыну хуит ящIащ. А къэралым и правительствэм и хэщIапIэу уващ Виши къалэ цIыкIур. Бадзэуэгъуэм и 11-м Франджым и президент Лебрен Альбер и къулыкъум текIри, власть псор илъэс 84-рэ зи ныбжь Петен къыхуигъэнащ.
ИужькIэ Петен судым щыжиIэу щытащ Франджыр къригъэлыну и мурадауэ. Ар пэжу къыщIэкIынущ. Абы ар зы лъэныкъуэкIэ къригъэлащ. Дауи, зэрыпхъуакIуэхэм еубзэурэ, уеблэмэ едэхэщIэурэ. I940 гъэм жэпуэгъуэм и 24-м Монтуар къалэ цIыкIум Гитлер щыIущIам маршал Петен идауэ щытакъым Франджыр Инджызым и бийуэ зауэм хыхьэну-арат зыхущIэкъуар Гитлер. Петен жиIащ: «Франджыр зауэм апхуэдизкIэ лъэрымыхь ищIащи, нэгъуэщI хьэлэбэлыкъ хэтыфынукъым». Уеблэмэ Петен фашистхэм яритын идакъым езы Франджым и мызакъуэу а къэралым Африкэм егъэщIылIауэ иIэ щэхухэр.
АрщхьэкIэ Петен куэдкIэ арэзы хъуащ фашист Германием экономикэ и лъэныкъуэкIэ дэлэжьыным теухуауэ. Хэбгъэзыхьмэ политикэри хыхьащ. ИужькIэ франджыхэм ягу къагъэкIыжащ абы и тетыгъуэм коммунистхэмрэ журтхэмрэ зэрызэтраукIар, езыр гестапом зэрыдэлэжьар, Германием лэжьакIуэ и лъэпкъэгъу цIыху минхэр зэригъэкIуар, нэгъуэщI куэди. Хэбгъэзыхьмэ, Гитлер щыгуфIыкIыу траха сурэтхэр. Зыри хуагъэгъуакъым.
Инджылыз-американыдзэхэр Франджым щыпхырыкI I944 гъэм нэмыцэхэм Петен Германием яшащ, 1945 гъэм и гъатхэм США-м и зауэлIхэм Швейцарием къыщаубыдащ. Париж суд щытращIыхьащ лъэпкъ лIыхъужьу щытамрэ абы и блыгущIэтхэмрэ. Петен и хьэкумэр укIкIэ ящIащ, Хэкум епцIыжауэ ягъэкъуаншэри. Маршалым жиIахэм зыри едэIуакъым.
ПIалъэкIэ щыIэ правительствэм и унафэщI де Голь Шарль гущIэгъулыуэ къыщIэкIащ абы суд унафэр Петен псэухукIэ лъэхъуэщым исынымкIэ хузэрихъуэкIащ.
Илъэсих дэкIри, лIащ. А лъэхъэнэр абы щигъэкIуащ Бискай псы дэжыпIэм хэт Йе хытIыгум щыIэ лъэхъуэщым. Мис аращ: ущыдэкIуеинури укъыщехуэхыжынури пщIэркъым.
