«Кузькэ и анэр»

Ар къыпхуэмыIуэтэн хуэдизу шынагъуэт

Зы зэман СССР-м и унафэщIу щыта Хрущёв Никитэ телъыджэ куэд къыжьэдэкIырт. 1959 гъэм Сокольникхэм американ выставкэ къыщызэIуахым  абы США-м и президент Никсон Ричард жриIащ мыгувэу дэ Америкэм  дылъэщIыхьэу дыщхьэпрыкIыну икIи къигъэгугъащ «Кузькэ и анэр» ирагъэлъагъуну.

 КъызэрыщIэкIамкIэ, Ярославль, Тверь областхэм щыпсэухэр КузькэкIэ зэджэр шейтIанырт, ауэ абы и анэм и гугъу зыми зэхихатэкъым. АтIэ хэт хъуну ар?

КъухьэпIэм ар къызэрыгурыIуар урысхэм зы шынагъуэ дыдэ гуэр къагупсысауэщ. ИлъэситI нэхъ дэмыкIыуи Хрущёв ар яригъэлъэгъуащ.

1961 гъэм жэпуэгъуэм и 30-м уэгум ихьэри, майор Дурновцев Андрей и Ту-95 В кхъухьлъатэ абрагъуэм   Ищхъэрэ Мылылъэ хым щыIэ «Москва-700» полигонымкIэ иунэтIащ. Абы и кабинэр радиацэр зыгъэмащIэ плиткэхэмкIэ къищIыкIат, езыр хужьыбзэт. Километр 15 и лъагагъыу сыхьэтитIкIэ кIуа иужь штурманым-капитан Клещ Иван-кнопкэм трикъузащ. КъыкIэрыхуа хьэлъэм-тонн 27-рэ хъум-кхъухьлъатэр къуэщIийм хуэдэу хыфIихуащ. Бомбэр къэуэн хуейт щIы щхьэфэм нэсыным километр мини 4,5-рэ иIэжу. ЗэрыхузэфIэкIкIэ псынщIэу кIуэурэ кхъухьлъатэр а щIыпIэм километри 115-кIэ IукIащ. Зджыздж макъыр апхуэдизкIэ инти, майорым къыщыхъуащ дунейр къутэжауэ. Къэуам къыпиха нурыр апхуэдизкIэ гуащIэти, нэхэм зыри ямылъагъуж хъуат. Кхъухьлъатэр къару шынагъуэм зэридзэрт, Андрей штурвалыр икъузырт. Машинэр зэрыла  лэчыр трилыгъукIат. Я насыпти, кхъухьлъатэр зэпкърыщэщакъым, Дурновцеври игъусахэри къелащ. Бомбэ лъэщыр къыщыуа щIыпIэм зи нэзым километрипщIэхэр къызэщIэзыубыдэ атом «Iэгъэбэгу» абрагъуэ къыщыунэхуащ. Абы и нурыр Аляскэми, Норвегиеми, Гренландиеми щалъэгъуащ. КПСС-м и ХХII съезд екIуэкIым къыщIэкIри, Iуэхур зыIутыр зригъэщIащ  Ракетэдзэхэм я унафэщI Москаленкэ Константин. Ар щIыхьэжа нэужь, Хрущёв Никитэ съездым и делегатхэм яжриIащ дунейм щынэхъ лъэщ дыдэ бомбэр СССР-м ехъулIэныгъэ хэлъу зэригъэунэхуар. ГуфIэгъуэшхуэр яIэу псори къэтэджри, куэдрэ Iэгу еуащ.

Бомбэхэм я бомбэж

Мегатонни 100 зи къару водород бомбэр Хрущёв Никитэ и унафэкIэ ягъэхьэзырат. Ар 1945 гъэм шыщхьэуIум и 6-м Японием и Хиросимэ къалэр изыха бомбэм нэхърэ хуэдэ мии 10-кIэ (!) нэхъ лъэщт… Абы ихъуреягъкIэ километр 300-500-рэ къызэщIэзыубыдэ щIыналъэм зыри къринэнутэкъым, къащIихуну радиацэм и гугъу умыщIыххи. «Кузькэ и анэр» зыфIаща бомбэр  щIын яухат 1961 гъэм и гъэмахуэм. Ар  щагъэунэхуфынур «Москва-700» полигоным и закъуэт. Ауэ IэщIагъэлIхэм къалъытащ къегъэщIылIа щIыпIэхэм я мызакъуэу бомбэр Воркутаи, Норильски, Дудинки ялъэIэсыну. Абы и къарур хуэдитIкIэ ягъэмэщIэн хуей хъуащ! Ар парашют абрагъуэхэу щыкIэ кърагъэхырт-я нэхъ иным метр зэбгъузэнатIэ 1600-рэ къызэщIиубыдэрт. Апхуэдэ парашютхэр а зэманым дунейм теттэкъым. «Кузькэ и анэм» лъэужь бзаджэ къигъэнащ. Абы щхьэгъубжэ абджхэр, уеблэмэ… Норвегиеми щикъутащ; къигъэщIа толъкъуным ЩIы хъурейр щэнейрэ къикIухьащ. Абы  къыдэкIуэу радиацэ зыхэт уэшххэр Сыбырым, Якутием, Канадэм къыщешхащ. Мурманск къыщыщIэдзауэ Чукоткэ нэсыху дакъикъэ 8I-кIэ радиосвязь щыIакъым. Ар щафIэкIуэдат Инджылызми, кхъухьлъатэхэр щагъэлъатэ хъуртэкъым.

 «Iэгъэбэгум» и нурыр ялъэгъуащ ар къыщагъэуам километр 500-кIэ пэжыжьэ ненцхэми. Километр 700-кIэ пыIудзауэ хъуакIуэ щыхьхэр лIащ, сымаджэ хъури.

ИужькIэ

 А зэманым США-р уащхъуэдэмыщхъуэу къыттеуэнымкIэ шынагъуэ щыIэт. Американхэм  зэхалъхьат ди къэралым и къалэ нэхъ инхэм атом Iэщэ 300-кIэ къеуэным теухуа планыр. Зыбжанэрэ дунейм зауэшхуэ къыщыхъей пэтащ. Жагъуэгъуэр къызытезыгъэувыIар Совет Союзым  ядернэ Iэщэ зэриIэрт икIи бийм хуэфэщэн жэуап иритынкIэ зэрыхъуным зэрыщышынэрт. «Кузькэ и анэм» Вашингтон къыжьэдикъуащ.

СССР-м гулъытэшхуэ щыхуащIырт зыхъумэжыным. Iэщэ лIэужьыгъуэщIэхэр къэзыгупсысхэр псынщIэу академик, лауреат, Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь хъухэрт. Абыхэм я цIэхэр ткIийуэ ябзыщIт. IэнатIэм щылажьэрт цIыху минипщIхэр. ЩытыкIэм зихъуэжащ Совет Союзыр лъэлъэжа иужь: ди «демократхэми» ди ныкъуэкъуэгъухэм Iэрагъэхьащ зыщымыгъуазэ куэд. Хэбгъэзыхьмэ, «Челябинск-70»-м IуэхущIапIэр зэрыщыIэр къыщащIар абы щыгъуэщ. Я псоми я щIыIужкIэ зыхъумэжыныгъэ IэнатIэм мылъку хуаутIыпщыжыртэкъым, лэжьакIуэхэм улахуэхэр иратыртэкъым Аращ и щхьэусыгъуэр мис а «Челябинск-70» и унафэщI Нечай Владимир 1996 гъэм и щэкIуэгъуэм зыщIиукIыжам. Ари зы лъэхъэнэти, блэкIащ. Иджы ди къэралым  аргуэру бгъэдэлъщ дэтхэнэ бийми жэуап зэрыритыфыну къару. Абы и фIыгъэщ ещанэ дунейпсо зауэр къагъэхъеину щIытемыгушхуэхэри.

Ди псалъэм  и кIэухыу жытIэнщ водород бомбэр щагъэунэхум лIыгъэ зезыхьахэр зэрагъэпэжар: майор Дурновцевым Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэр фIащащ, дамыгъэ лъапIэхэр хуагъэфэщащ и гъусахэми.