Жыжьэ дыдэ къыщожьэ

Iэщэ щIынкIэ дуней псом щыцIэрыIуэ гуэбэшыхэм Iэщэм зэреджэ цIэ куэд хамэбзэхэм къыхахащ. Хэт зымыщIэр гуэбэшы къамэ цIэрыIуэр? Ауэ гуэбэшыхэр къамэм зэреджэр азербайджан псалъэ хъанжарщ. АтIэми адыгэхэр Iэщэ куэдым зэреджэ цIэхэр хамэбзэхэм къахэкIакъым. Апхуэдэщ «къамэ», «сэ» псалъэхэр. Абы и тхыдэр къигъэлъэгъуащ филологие щIэныгъэхэм я доктор Абдокъуэ Iэуес:

- НэгъуэщIыбзэхэм хамэбзэхэм къыхах хабзэ IэщэцIэхэр адыгэбзэм езым дауэ къыщыхъуа? Абы и жэуапыр къыдет тхыдэм. Пасэрей хетт, ассир тхыгъэжьхэм куэдрэ я цIэ къраIуэ лъэпкъ зауэрей кашкхэм е каскхэм. ЩIэныгъэлI куэдым хуагъэфащэ ар пасэрей адыгэхэрауэ. Апхуэдэу щIыхуагъэфащэм щхьэусыгъуэ и мащIэкъым. Япэрауэ, нобэрей осетинхэр адыгэхэм къазэреджэр «кашкон» е «каскон» псалъэхэрщ. Япэр осетин-иронцхэм я къэпсэлъыкIэщ, етIуанэр осетин-дигорцхэм я жыIэкIэщ.

ЕпщIанэ лIэщIыгъуэм псэуа хьэрып дунеяплъэ, тхыдэтх Масуди адыгэхэм къазэреджэр «кешк» цIэрт. Абы зэритхымкIэ, кешкхэр лъэпкъышхуэт, лъэрызехьэт.

Кивскэ Русым и тхыдэтххэми адыгэхэр къызэрацIыхуу щытар «косог» цIэрщ. Урыс дунеяплъэхэри тхыдэтххэри адыгэхэм я Iыхьэ ныкъуэм «касаг»-кIэ къеджэу щытащ. Куэдым а цIэр зрапхыр адыгэхэрщ. Мис ахэращ щIэныгъэлIхэм фIэщхъуныгъэ яхэлъу хетт, ассир тхыгъэжьхэм зи гугъу ящI каск (кашк) лъэпкъыр адыгэхэу къыщIалъытэр.

Тхыгъэжьхэм къызэрыхэщымкIэ, тенджыз ФIыцIэ лъэныкъуэмкIэ къикIырти, каскхэм хетт къэралыгъуэр яхъунщIэрт, къалэхэр яубыдырт. Хетт пащтыхьхэм къаруушхуэ трагъэкIуэдэн хуей хъурт каск зэуэрейхэм хэкур щахъумэным.

Каскхэм зэрезауэм теухуауэ асир пащтыхьхэм я тхыгъэжьхэм - архивхэм хъыбар куэд хъума щыхъуащ. Нэхъ хъыбар гъэщIэгъуэныжхэр хыбогъуатэ каскхэм я удыным нэхъыбэрэ пэщIэхуэу щыта хетт пащтыхьхэм я архивхэм. Хетт пащтыхь Мурсил ЕтIуанэма и тхыгъэжьхэм къыхахыжащ мы къэкIуэну пычыгъуэр: «Си адэр Хурри хэкум зэрезауэм къыхэкIыу къэгуващ. Языныкъуэ хэкухэр зэрапхъуащ, языныкъуэхэр къизэрыгуэхэри, къагъэIурыщIащ. Туумана хэкур си адэм зэрижыIэщIэм папщIэ, Туумана къалэр, яухуауэ щыта адрей быдапIэхэри къыдэкIуэу, зэрапхъуащ, иужькIэ яубыдыпащ».

Хетт хэку щIылъэныкъуэр, къалэшхуэмрэ быдапIэ куэдрэ зыубыда каскхэр, тхыгъэхэм къызэрыхэщымкIэ, Хурри хэкум щызауэ Мурсил пащтыхьым и адэм и щIыбагъкIэ къыщыкIуэкIэ, шэч хэмылъу, Кавказ, тенджыз ФIыцIэ IуфэмкIэ къокIхэр. Пэж дыдэу, белджылыуэ тхыгъэжьхэм къахэщыркъым каскхэм я хэкур зыхуэзэ дыдэр. Хетт тхыгъэхэм, къызэраIуатэмкIэ, ахэр пэблагъэщ «Ипщэ ХэкукIэ» зэджэ щIыпIэм. А щIыпIэр иджырей Азие ЦIыкIум и ищхъэрэ-къуэкIыпIэрщ здэщыIэр. Ауэ щыхъукIэ а хэкум пэгъунэгъу каск хэкур тенджыз ФIыцIэмрэ ар къэзыухь бгыхэмрэ я Iэгъуэблагъэм хуэзэн хуейщ. НэгъуэщIу жыпIэмэ, пасэрей адыгэ хэкум пэблагъэщ.

Каскхэр, шэч хэмылъу, IэщэкIэ фIыуэ зэгъэпэщауэ щытагъэнущ. ГъукIэным, Iэщэ щIыным пасэ дыдэу зезыта лъэпкъым и бзэм къыхэхъухьыжын хуейщ Iэщэхэм зэреджэ цIэхэр. Апхуэдэ цIэхэр нэхъыбэу къызыхэкIын хуейр лэжьыгъэ къэзыгъэлъагъуэ псалъэхэрщ. Пэж дыдэуи, дэтхэнэ Iэмэпсымэми Iэщэми и цIэр глагол псалъэм къытекIыу гу лъыботэ. Псалъэм щхьэкIэ, «сэ» псалъэр ехащ «хэсэн», «сыпэн» глаголхэм, «къамэ» псалъэр епхащ убыхыбзэ-абхъазыбзэхэм къыхэна «къэ» глагол лъабжьэу «уIэн», «бзын» къызэрыкI псалъэхэм. Ар дыдэр хъума щыхъуащ зи гугъу тщIы бзэхэм я гъунэгъу дагъыстэн бзэхэми.

Зи гугъу тщIы Iуэхугъуэхэм наIуэ къытщащI ижь-ижьыж лъандэрэ зэуэрейуэ къекIуэкIа, адыгэхэр зи лIэужь лъэпкъхэр дзэ гъуазджэм хуэIэзэу зэрыщытар, абы ехьэлIа псалъэхэр езыхэм я бзэкIэ къызэрагъэщIыжар.