Тхыбзэр къызэрежьэу, дэфтэрхэмрэ письмохэмрэ мыхъур трагъауэу хуежьащ. Зи тхыгъэхэм дамыгъэ тезыщIэну япэу зигу къэкIар шумерхэрщ. Тхыпхъэ зыхэщIыхьа мывэ цилиндркIэ ятIагъуэм дамыгъэ тращIэрт. Ауэ ятIагъуэр щэбэIуэт мыхъур къыхэпщIыкIынкIэ. Курыт лIэщIыгъуэхэм пащтыхьхэм я Iэлъынхэм тет сурэтхэмкIэ дамыгъэ тращIэрт шэхум.
ЦIыргъуш мыхъурым и тхыдэмкIэ мыхьэнэшхуэ иIащ XVI-нэ лIэщIыгъуэм. Магеллан Фернан щIы хъурейр къызэхикIухьа нэужь, цIыргъушыр къацIыхуащ. Пэжщ, Магеллан и гъуэгуанэр теухуауэ щытакъым цIыргъуш къэгъэунэхуным. Ар дунейм щыщIызэхэзекIуар шхынхэлъхьэхэрт. XVI - нэ лIэщIыгъуэм европейхэр шхынхэлъхьэхэм я хытIыгукIэ зэджэу щыта Моллукк хытIыгухэм щыIащ экспедицэр. ЩIыр къызэхикIухьа нэужь, ар зэрыхъурейми щыхьэт техъуэжащ Магеллан. Филлипин хытIыгухэм ящыщ зым щыпсэухэм ар яукIащ. И кхъухьхэм щыщу зыгъэзэжар «Виктория» каравеллэм и закъуэщ. Экспедицэм хэта цIыху 256-м щыщу Испанием екIуэлIэжар I8-щ. «Викторием» илът шыбжий зэмылIэужьыгъуэхэр, мускат, мэхъыч (гвоздика) гъэщэбахэр зэрыкIута къэпхэр. Магеллан и экспедицэм цIыргъушыр Испанием яша нэужь, абы къыхэщIыкIа мыхъурыр зи тхыгъэхэм тезыгъэуэну хуитыр пащтыхьхэмрэ абыхэм я блыгущIэтхэмрэт. А зэманым цIыргъушыр Iэмал тыншт нэ лей зытебгъаплъэ мыхъуну тхыгъэ щэхухэр иризэIэпыпхыну. Тхыгъэхэр письмоулъэм далъхьэртэкъым, атIэ, езы тхыгъэр плIимэу зэкIуэцIалъхьэрти, цIыргъуш ткIуаткIуэр трагъаткIуэрт, а ткIуаткIуэм дамыгъэ зытет IэлъынымкIэ мыхъур трагъэувэжырт.
КъулыкъущIапIэхэм я тхыгъэхэм мыхъур зэрытрагъауэ Iэмал щхьэхуэ щыIэт. Тхыгъэр зэрыт тхылъымпIэр тIууэ зэкIуэцIалъхьэрти, и къуапэхэм цIыргъушкIэ зэкIэрашхэурэ тхылъымпIэ лентI плъыжь дагъапщIэрт. Абы «кустодиекIэ» еджэрт. Письмом цIыргъуш мыхъурышхуэ трагъэуэжырт, тхыгъэм мыхьэнэшхъуэ зэриIэр кърагъэкIыу. Письмом пIащIэгъуэ хэлъмэ, къауц сурэт зытет мыхъур трагъауэрт. Тхыгъэм укъеджэн щхьэкIэ а мыхъур къомыр къэпкъутэжын хуейт. Аращ къыздикIар щэху е бзыщIа гуэрым щытепсэлъхькIэ къагъэсэбэп «Мыхъуриблым щIиубыда» («За семью печатьями») жыIэгъуэр. ЦIыргъуш ткIуаткIуэр зэрызэхалъхьэ щIыкIэр куэд дыдэри щэхуу щытакъым, Магелан и экспедицэм и ужькIэ илъэс 20-30 хуэдэ дэкIри, хэIущIыIу хъуащ. XVI-нэ лIэщIыгъуэм икухэм ар зэхищIэфырт хэти. Аусбург нэмыцэ къалэм щыщ Циммерман Самуэль цIыргъуш плъыжьыр зэрызэхащIэ IэмалымкIэ цIыхухэм ядэгуэшащ.
ЦIыргъушхэр зэмыфэгъуу къежьэным щхьэусыгъуэ хуэгъуащ европей хабзэ щхьэхуэхэр. А хабзэхэр щыIащ езы цIыргъушыр иджыри къамыгъэунэху щIыкIи. Пасэрей Урымым хьэгъуэлIыгъуэ егъэблагъэхэр щызэбграгъэхкIэ мыхъур хужь, гуауэм теухуа хъыбархэм – фIыцIэ трагъауэрт. Ар зыхалъхьащ Инджылызми, Франджыми, Голландиеми. Франджыхэм щIэныгъэ Iуэхум теухуа тхыгъэхэм мыхъур плъыжь, хьэгъуэлIыгъуэ къегъэблагъэм - хужь, пщыхьэщхьэшхэ кърагъэблагъэIамэ – гъуабжэ, гуауэ хъыбархэм - фIыцIэ трагъауэрт. Iуэхугъуэ щхьэхуэхэм теухуауэ къагъэсэбэпырт цIыргъуш тхьэмбылыфэхэр, гъуэжьхэр, щIыхухэр, яжьафэхэр.
Циммерман цIыргъушым и щэхухэр хэIущIыIу ищIа нэужь, ар къыщIэзыгъэкI IуэхущIапIэхэри къэунэхуащ. Сагъызрэ шэхурэ зэхагъавэрт, сэху, сэху хьэжыгъэ, кIэгъуасэ халъхьэурэ.
Урысейм цIыргъуш мыхъурхэр къыщысар нэхъ иужьыIуэкIэщ, Пётр Езанэм и тетыгъуэрщ. Европей къэралхэм къащхьэщыкIыу, Урысейм щагъавэри цIыргъуш гъуабжэрэ хужьрэт. Урысейм и почтэм и къудамэ къэс щIэтт сыргъуч зэрызэхащIэ Iэмэпсымэ.
2011 гъэм «Урысей почтэм» цIыргъуш мыхъурым ипIэкIэ къигъэсэбэпу хуежьащ бдзапцIэ е пластмасс пломбэхэр. Ауэ цIыргъушыр кIуэдыжакъым. Абы цIыхухэр иджыри хуэныкъуэ мэхъу. Псалъэм папщIэ, IэпщIэлъапщIэхэм я IэрыкIхэр ирагъэщIэращIэ, хьэпшыпгъэдахэу тыгъэхэм дыщIагъу.
