Къэбэрдей-Балъкъэрым ис лъэпкъхэм, адрейхэми хуэдэу, тхыдэ къулей къызэранэкIыу зэпымыууэ къэгъуэгурыкIуащ. Къэбгъэлъагъуэмэ, тхыдэ-этнографие къудамэ къызэгъэпэщын хуейуэ япэу щыжаIар Къэбэрдей-Балъкъэрым Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ и институтым и советым и зэIущIэрт - 1926 гъэм мэлыжьыхьым и 27-м.
Къудамэм къыщIэкIа япэ лэжьыгъэхэр зытеухуар блэкIа гъунэгъум къыщыхъуа Iуэхугъуэхэрамэ (псалъэм папщIэ, Хэкум щекIуэкIа зэщIэхъееныгъэхэмрэ совет властыр зэрагъэувамрэ), 1930 гъэхэм къыщыщIэдзауэ щIэныгъэлIхэр нэхъ жыжьэ мэIэбэ, адыгэхэмрэ балъкъэрхэмрэ пасэрейм зэрыпсэуар «къатIэщI». АрщхьэкIэ лэжьыгъэхэр Хэку зауэшхуэм къызэтригъэувыIащ. Зауэм хокIуадэ институтым и библиотекэр, IуэрыIуатэ, тхыдэ, этнографие къэхутэныгъэхэм я Iэрытххэри щIыгъуу.
Я лэжьыгъэр къызэгъэпэща зэрыхъуам, я IуэхущIафэхэм къытхутопсэлъыхь Иджырей тхыдэмкIэ къудамэм и унафэщI КIэш Заремэ:
- 1950 гъэхэм тхыдэмкIэ къудамэм и лэжьыгъэр нэхъ щIигъэхуэбжьащ, IэщIагъэлI гупыщIэ Iуэхум пэрыувэри - Къумыкъу Тыгъуэн, Гугу Рашад, Iулыдж Iустырхъан, ХьэкIуащэ Евгений, Шыкъ Тамарэ сымэ. А илъэсхэм Къэбэрдей-Балъкъэрым и тхыдэр томитI хъууэ ятх.1957 гъэм Москва къыщыдэкIащ «Къэбэрдейм и тхыдэ»-р, 1961 гъэм - «Балъкъэр лъэпкъым и тхыдэр къызыхэщыж тхыгъэхэр», - дыщегъэгъуазэ ди псэлъэгъум.
Институтыр илъэс куэдкIэ къэралым и щIэныгъэ центр пажэ куэдым дэлэжьащ, а зэпыщIэныгъэхэм «Кабардино-русские отношения», «История Кабардино-Балкарской АССР» тхылъхэр къыдэкIуащ.
1960 гъэхэм къыщыщIэдзауэ тхыдэмкIэ къудамэр институтым и щIэныгъэ IэнатIэ нэхъ пажэхэм щыщ мэхъу. ЩIэх-щIэхыурэ IэщIагъэлIхэм я тхыгъэхэр газетхэмрэ журналхэмрэ къытрагъадзэ, адыгэхэмрэ балъкъэрхэмрэ я тхыдэм теухуауэ монографиехэр, тхылъхэр къыдагъэкI.
Кавказ Ищхъэрэмрэ абы щыщ Къэбэрдей-Балъкъэрымрэ я политикэ, экономикэ, социальнэ Iуэхухэм зэIумыбзу хэтым теухуауэ 1950-1960 гъэхэм щIэныгъэ зэхуэс куэд институтым къызэрегъэпэщ.
1970-1980 гъэхэм IуэхущIапIэм а хабзэ дахэм зрегъэубгъу, Москварэ Ленинградрэ я щIэныгъэлIхэм ядолажьэ. КъищынэмыщIауэ, республикэм егъэджэныгъэмрэ щIэныгъэмрэ а лъэхъэнэм зэрызыщиужьам и фIыгъэкIэ, зэфIэкI къэзыгъэлъагъуэ тхыдэджхэм я бжыгъэм къахэхъуат. Ауэрэ Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ Къэбэрдей-Балъкъэр институтыр Кавказ Ищхъэрэм и щIэныгъэ центр псоми я щапхъэ хъуащ.
- ТхыдэмкIэ къудамэм и IэщIагъэлIхэр илъэс куэдкIэ елэжьащ курыт лIэщIыгъуэми иджырей зэманми я тхыдэм. Октябрь зэщIэхъееныгъэм, граждан зауэм, совет лъэхъэнэм Къэбэрдей-Балъкъэрыр зыхуэдам, нэгъуэщI Iуэхугъуэхэми я щIэныгъэ лэжьыгъэхэр, монографиехэр траухуащ, - къыхегъэщ Заремэ. - Институтым ди зэманми мыхьэнэшхуэ ирет Хэку зауэшхуэм епха къэхутэныгъэхэм. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, а зауэм и щхьэусыгъуэмрэ зэрекIуэкIамрэ теухуа хъыбар нэпцIхэмкIэ ди тхыдэр зыкудэну хуейхэр, Совет Союзым и ЛIыхъужьхэм я пщIэр ягъэпудыну хущIэкъухэр щыIэщ. Апхуэдэхэм пэжкIэ уапэщIэтын хуейщи, институтым а Iуэхугъуэхэр къеIэт, къэхутэныгъэхэр ирегъэкIуэкI, щIэблэм я гупсысэр еунэтI. Институтым и тхыдэджхэм ягъэхьэзыра Фэеплъ тхылъыр щыхьэт тохъуэ Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщу зауэм къимыкIыжахэм я бжыгъэм, я цIэ-унэцIэм. ЩыIэщ хъыбарыншэу кIуэдахэри, уIэгъэм илIыкIахэри. А псор зэхэгъэкIыным IэщIагъэлIхэр егугъуащ. Фэеплъ тхылъыр томиплI хъууэ къыдэкIащ, ар Къэбэрдей-Балъкъэрым и тхыдэм хэлъхьэныгъэшхуэ хуэхъуа лэжьыгъэщ, мыхьэнэшхуи зиIэщ, ди лIыхъужьхэм, Хэкум къыщхьэщыжа дэтхэнэми я цIэр мыкIуэдыжын, ящымыгъупщэн ищIащи. Фэеплъ тхылъым и IыхьиплIми зэхэту республикэм и зауэлI 38046-рэ къыщыгъэлъэгъуащ, цIыху нэхъыбэм ар зрагъэлъэгъуфын хуэдэу, институтым ар Интернетми щхьэхуэу кърилъхьащ.
