Къэбэрдей-Балъкъэрыр къызэрызэрагъэпэщрэ республикэм зыужьыныгъэшхуэ зэригъуэтар дэтхэнэ зы балигъми ещIэ. Уеблэмэ класс нэхъыжьыIуэхэм кIуэ школакIуэхэри абы щыгъуазэщ. Псом хуэмыдэу ди щIыналъэм лъэбакъуэшхуэ щичащ мэкъумэшым, промышленностым, культурэм, щIэныгъэ Iуэхум пыщIа IэнатIэхэм. Совет Союз псом щызэлъащIысат ди нартыхугъэкIхэм я ехъулIэныгъэр, республикэм хьэщIэшхуэ къэкIуамэ, яшэрт Аргудан къуажэми? Тэрчокъуэ Къамболэт зи унафэщI колхозым и лэжьэкIэр зыхуэдэм щыгъуазэ ящIырт. Ди тхыгъэм дыщытепсэлъыхьынщ зи IуэхущIафэ дахэхэмкIэ Къэбэрдей-Балъкъэрым щыцIэрыIуэу щыта гъавэгъэкIхэм, Iэщ гъэхъуным пэрытахэм.
Ди колхозхэм зыщаужьу хуежьар лIэщIыгъуэ блэкIам и 30 гъэхэм икухэрщ. I935 гъэм партым и Кавказ Ищхъэрэ крайкомымрэ крайисполкомымрэ унафэ къащтауэ щытащ хозяйствэ пашэхэр щIыхь пхъэбгъум иралъхьэну. АпхуэдэпщIэ хуагъэфэщащ адыгэ жылищым щызэхэт хозяйствэхэм - Зеикъуэм, Кэнжэм, Псыгуэнсум. Зауэр иухри, бийм Iисраф зэтрищIа къуажэхэр тIэкIу зэтес хъужа нэужь, республикэм щызэхаублэжащ мэкъумэш хозяйствэхэм я зэпеуэр. I949 гъэм ехъулIэныгъэ ин зыIэрагъэхьащ Зеикъуэм я шыхъуэхэм. Абы къыхэкIыу цIыхуищым - колхозым и председатель Бырс Анзор, шы фермэм и унафэщI Щоджэн ТIэлашэ, шыхъуэ Къалмыкъ Хьэжмурат сымэ къыфIащащ «Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь» цIэр.
Ди республикэм сыт щыгъуи куэду диIащ лэжьыгъэм зигури зи псэри ета, къуажэм, районым, республикэм, хэкум псэ хьэлэлкIэ хуэлэжьа цIыху пэрытхэр. Абыхэм ящыщ зыщ Куба къуажэм щыпсэуа жэмыш Пащты Салимэ. Абы къалэн зыщищIыжауэ щытащ жэм къэс зы пут шэуэ къыщIишыну. ИкIи и хъуэпсапIэр зригъэхъулIащ. Илъэсым къриубыдэу литр миних къыщIишри, республикэм бжьыпэр щиубыдащ. КъыкIэлъыкIуэ гъэм а бжыгъэм аргуэру литр 300 хигъахъуэри, и ехъулIэныгъэм къыпэкIуэу къыфIашащ «Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь» цIэр. Салимэ и лэжьэкIэр я гъуазэу, 60 гъэхэм ди щIыналъэм щызэхаублащ жэмышхэм я зэхьэзэхуэ. ИкIи зы гъэм нэхърэ къыкIэлъыкIуэм шэуэ къашым хагъахъуэ зэпыту къэгъуэрыкIуахэщ.
70 - 80 гъэхэм Къэбэрдей-Балъкъэрым диIащ нартыху гъэкIынымкIэ зэфIэкIышхуэ къызыкъуэкIа мэкъумэшыщIэ, а IэнатIэм пыщIа унафэщI щэджащэхэр. Абыхэм ящыщщ СССР-м и Къэрал саугъэтыр зратахэу Бахъсэнёнкэ щыпсэуа Гъут Хьэмидбий, Кыщпэк къуажэм дэт колхозым и мэкъумэшыщIэ Тхьэкъуахъуэ Музабир, Старэ Шэрэджым и механизатор Мер Хьэсэнбий, «Лэжьыгъэ ЩIыхь» орденым и нагъыщищри зыхуагъэфэща, Аргудан дэса Къатинэ Хьэсэнбий сымэ. I985 гъэм Гъут Хьэмидбий и звеном нартыхуу гектар 300 хисати, зым хуэзэу центнер 98-рэ къытрахауэ щытащ. Абы щIыгъуащ Уэзрокъуэ Азрэталий, Къунаш Руслан, Пхъэшх Борис, Джатокъуэ Валерэ сымэ.
Тхьэкъуахъуэ Музабири лэжьакIуэшхуэу зэрыщытам и щапхъэщ мыр. Зы жэщ-махуэм къриубыдэу, зэпамыгъэууэ, гъуэрыгъуэурэ лажьэурэ, абы и гупым нартыху гектар 83-рэ Iуахыжащ, нарт гъавэуи къытрахащ тонн мини I0-м щIигъу. А текIуэныгъэр гулъытэншэ хъуакъым. Музабир хъуэхъу телеграммэ къыхуигъэхьащ партым и секретарь нэхъыщхьэ Брежневым икIи къыхуагъэфэщащ Ленин орденыр.
Хозяйствэм и Iуэху дэкIынуми дэмыкIынуми, зэрыгурыIуэгъуэщи, куэд елъытащ IэнатIэм и унафэщIым. Абы и къызэгъэпэщыныгъэ лэжьыгъэм, цIыхухэр къызэригъэдэIуэфым, къызэрыдихьэхыфым. Илъэс 20-м щIигъукIэ Старэ Шэрэдж къуажэ колхозым и тхьэмадэу щытащ Борыкъуей Мухьэдин. Абы иIэт IэщIагъэлI гъуэзэджэхэр. Абыхэм ящыщ зыт гъавэшхуэ къызыдэхъуу щыта, агроном нэхъыщхьэу лэжьа Щоджэн Хьэбас.
Мухьэдин тэмэму лажьэу зэтриухуат хозяйствэм и IэнатIэ псори. ИкIи Аруан районым имызакъуэу, республикэм щыпашэхэм яхэуват. Абы щыгъуэми Борыкъуейр цIыху къызэрыгуэкIт, щхьэщытхъун жыхуэпIэм хуэхейт. Арауэ къыщIэкIынт телевиденэкIэ къагъэлъагъуэу щIимыдэри, радиокIэ къыщIэмыпсалъэри, и сурэт газетхэм традзэу щIыфIэмыфIри.
Старэ Шэрэджым и гъунэгъу Шэрэдж Ищхъэрэ къуажэми лэжьыгъэшхуэ щагъахъэрт. Колхозым и унафэщI БытIэ Хьэчим зи IэнатIэм фIыуэ хэзыщIыкI IэщIагъэлI нэст. Абы и зы щапхъэ. I993 гъэм Аруан районым я хьэсэхэм ику иту гъавэу – нартыхурэ хьэцэпэцэу - къытрахар центнер 27-рэщ, тIэкIу щхьэпрыкIыу. Шэрэдж Ищхъэрэм а бжыгъэр щынэсащ центнер 42-м. А зэманыр ирихьэлIат Совет Союзыр щыкъутэжа, хозяйствэхэр къэралым гулъытэншэ щищIа лъэхъэнэм. Уи щхьэ ущыгугъыжын зэрыхуейр къыгурыIуэри, къуажэдэсхэм защIигъэкъуэн хьисэпкIэ, БытIэ Хьэчим жылэм щызэхиублат лэжьыгъэшхуэ. Къуажэм къыщызэIуахащ дагъэ щыщIаху, гъэшым щелэжь цех, махуэ къэс щIакхъуэу мин щагъажьэ IэнатIэ. Колхозхэр къутэжа нэужь, БытIэ Хьэчим щытащ газ IуэхумкIэ районым щынэхъыжьу, иужьым я жылэм къашэжри, къуажэ унафэщIу лэжьэжащ. Абы хуэдэ цIыхухэм я IуэхущIафэ дахэр ноби жылэми районми ящыгъупщэркъым.
Мэкъумэш IэнатIэм, республикэм и тхыдэм лъэужь дахэ къыханащ унафэщI Iэзэхэу, Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужьхэм: районищым я тхьэмадэу чэзууэрэ лэжьа Ахъмэт Мусэбий, колхоз тхьэмадэу щытахэу Тэрчокъуэ Къамболэт, Тхьэкъуахъуэ Башир, Пэнагуэ Азэмэтджэрий, Бгъэжьнокъуэ Хьэчим, Iэбубэчыр Нэжмудин, гъавэ бэв къызэхъулIэу къэгъугурыкIуахэу Хьэжмэт Хьэсэн, Кхъуэтепыхьэ Мухьэмэд, Дадэ ХьэмытIэ, Iэрэмысэ Ахьмэд, Щауэ Iэхьед, Емышэ Хьэлий сымэ. Куэд, куэд мэхъу ди республикэм и зыужьыныгъэм зи гуащIэшхуэ хэлъ мэкъумэшыщIэхэр, Iэщыхъуэхэр. Ахэр я къару емыблэжу республикэм, хэкум зэрахуэлэжьар диужь къиувэ щIэблэм едгъэщIэну ди боршщ нэхъыжьхэм.
