Нэмысыр зыгъэнэхъапэ

Хабзэ хъуауэ, илъэс къэс бадзэуэгъуэм и кIэухым ди къэралым щагъэлъапIэ Дзэ-Тенджыз флотым и махуэр. Ар Урысей Федерацэм и Президентым и УнафэкIэ ягъэу­вауэ щытащ 2006 гъэм. Абы лъандэрэ а махуэр Iэтауэ ягъэ­лъапIэ Дзэ-Тенджыз флотым къу­лыкъу щызыщIахэм, ноби къалэн езыхьэкIхэм, ар зи гъащIэр епхауэ псэухэм. 

Адыгэхэми къытхэтщ ­Дзэ-Тенджыз флотым къу­лыкъу щызыщIахэр. Апхуэдэ­хэм ящыщщ Аруан щIына­- лъэм хыхьэ Къэхъун жылэ­шхуэм и нэхъыжьыфIхэм халъытэ, адыгэ хабзэмрэ лъэпкъ нэ­мысымрэ зыгъэнэхъапэу ­гъащIэр езыхьэкI Такъ Бес­лъэн. Зэ­щ­хьэгъусэхэу Хьэ­синрэ ГуащэлъапIэрэ я бынихым я нэхъыщIэщ ар, 1928 гъэм ­къалъхуащ. Совет къэралыгъуэм къикIуа тхыдэ ­гъуэгуанэм щыщ куэд и нэгу щIэкIащ Беслъэн. СССР-м гъащIэщIэр щыщаухуэ, лIэ­щIыгъуэ блэкIам и 20 - 30 гъэхэм хиубыдащ абы и ­сабиигъуэр, балигъ хъугъуэ ныбжьыр ирихьэлIащ 1941 - 1945 гъэхэм екIуэкIа Хэку ­зауэшхуэм. 
- Ди адэ-анэу Хьэсинрэ ГуащэлъапIэрэ (я ахърэтыр нэху Тхьэм ищI) къуитхурэ зыпхъурэ зэдагъуэтат: Зырамыку, Урысхъан, Хьэбас, Таужан, Абдулчэрим, сэ. ЗэгурыIуэрэ зэдэIэужрэ зэрылъ, хабзэмрэ нэмысымрэ щызекIуэ адыгэ унагъуэшхуэщ сыкъыщыхъуар, - и сабиигъуэр игу къегъэкIыж нэхъыжьыфIым. - Адэ-анэм я псалъэр тIу дымыщIу, зэрыхъукIэ сэбэп дахуэхъуу дыкъэтэджащ, гуащIэдэкI лэжьыгъэми зыпыIудмыдзу дагъэсащ абыхэм. 
Гугъу ехьами, дунейр и щIэщыгъуэу, гъащIэр фIэIэфIу къэхъуащ Беслъэн. Илъэси 10-м иту школым кIуа щIалэ цIыкIур еджэным ­дихьэхырт, щIэныгъэ зэгъэгъуэтыным хуэпабгъэрт, хъуэпсапIэ­хэмрэ гуращэхэмрэ и куэдт. Зи щхьэгъусэ пэжыр пасэу зыщхьэщы­кIа ГуащэлъапIэ щыгуфIыкIырт гугъапIэу къыхуэна бын дыгъэхэм я къэхъукIэм, мурадыфIхэр щэхуу яхуигъэпсу. А псори къызэпиудащ 1941 гъэм къэхъея Хэку зауэшхуэм. А мафIае илъэсхэри ирахьэкIащ Такъхэ я унагъуэм, я къуажэм, Совет Союзым щыпсэу цIыху мел­уанхэм хуэдэу, зауэм и бэлыхьхэмрэ абы къихь гуа­уэхэмрэ я нэгу щIэкIыу. Адрей къэхъундэс ныбжьыщIэхэм яхэту, Беслъэни абы и анэкъилъхухэри зауэ лъэхъэнэм колхоз губгъуэм итащ, фронтым Iут адэхэм, къуэш нэхъыжьхэм я къалэну щытахэр ягъэзащIэу. «Вы зимыIэм шкIэ щIещIэ», - щыжаIэ зэманти, ини цIыкIуи, цIыхухъуи бзылъхугъи гугъуехьышхуэхэр яшэчу фронтым Iутхэм ядэIэпы­къуащ, я къарурэ зэфIэкIрэ къызэрихьу. 
- СощIэж 1942 гъэм и бжьыхьэм нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэр ди ­жы­лэм къыщыдыхьа зэманыр. Къуажэм зыщызыгъэбыда бийм ди школым пэмыжыжьэу щаIыгът гъэру яубыда совет зауэлIхэр, ­гъущI банэкIэ къэхухьауэ. Уэрам къэс езыхэм къулыкъу яхуэзыщIэ ста­ростэхэр дэтт, нэмыцэ, румын сэлэтхэри унагъуэхэм ихьэрт, абы илъ ерыскъыхэкIхэр къащтэрт, джэдкъазри, гъэшхэкIхэри, джэ­дыкIэри зэдагъакIуэу, - а зэман хьэлъэм топсэлъыхь Беслъэн. - ­Советыдзэр ебгъэрыкIуэу бийр ди республикэм ирахужа нэужьщ ­хуиту дыщыбэуэжар. Абдеж дэ нэхъри ди фIэщ хъуауэ щытащ нэмыцэ фашистхэм дазэрытекIуэнур. А фIэщхъуныгъэращ ди гур мыкIуэду дыкъызэтезыгъэнар балигъхэри сабийхэри. 
Апхуэдэуи хъуащ. «ЩхьэкIуэ зышэч щхьэ шхыгъуэ йохуэ», - жиIащ адыгэ псалъэжьым. Хэку зауэшхуэр СССР-м и текIуэныгъэкIэ 1945 гъэм иуха нэужь, ди къэралыр мамыр гъащIэм хуэ­кIуэжащ, абы и цIыху псори зэдэууэ еувэлIащ бийм зэтрикъута цIыхубэ хозяйствэр зэтегъэувэжыным. 1946 гъэм еджэным пи­щэжащ Беслъэни. Школыр ехъулIэныгъэкIэ къиухри, Аруан рай­оным щыIэ «Мэкъу­мэш­техникэ»-м лэжьэн щыщIидзащ. БалигъыпIэ иува щIалэр 1954 гъэм дзэм ираджащ, Хэкум къулыкъу хуищIэну. Беслъэн зыхэхуар Дзэ-Тенджыз флотырати, ар илъэси 4-кIэ ирихьэкIащ. Абы зэрыжиIэмкIэ, дзэм къулыкъу зэрыщищIа илъэсхэм къриубыдэу зы адыги ­гъусэ къыхуэхъуакъым, и къуажэгъу щIалэ Къардэн Албий Севас­тополь еджапIэ щыщыIам щыгъуэ зэрыхуэзам нэмыщI. Беслъэн япэ а флотым къулыкъу щызыщIауэ жылэм дэсар Бжьыхьэ МуIэед и закъуэт. 
Дауи, тынштэкъым апхуэдиз зэманкIэ дзэ къулыкъум упэрытыну. И пщэрылъ къалэнхэр, зэрихабзэу, къызыхуэтыншэу зэригъэзащIэм папщIэ, Беслъэн илъэси 4-м къриубыдэу тIэунейрэ унэм ­къагъэкIуэжащ, и унагъуэр, Iыхьлыхэр илъагъуну, тIэкIу зигъэпсэхуну. Къулыкъум пэрыувэжырти, дзыхь къыхуащIа IэнатIэр ныкъусаныгъэншэу аргуэру зэфIихырт. Апхуэдэу пэжу, ехъулIэныгъэ иIэу къулыкъур зэрырихьэкIым папщIэ, 1956 гъэм Такъ Беслъэн къы­хуагъэфэщауэ щытащ ВЛКСМ-м и Комитет Нэхъыщхьэм къыбгъэдэкI ЩIыхь тхылъыр. 
ЩIыхьрэ щытхъурэ пылъу а къалэн гугъур зэфIихри, 1958 гъэм Такъым къигъэзэжащ щалъхуа щIыналъэм икIи псэ хьэлэлу къэ­ралым хуэлэжащ иджыри илъэс 30-м щIигъукIэ. И лэжьыгъэфIым папщIэ къыхуагъэфэщащ дамыгъэхэр, щытхъу, фIыщIэ тхылъхэри. 
Унагъуэ дахи иухуащ Беслъэн. Абы щхьэгъусэ ищIат Зэрэгъыж дэс Бэджий лъэпкъым япхъу бзылъхугъэ гуакIуэ. Беслъэнрэ Женярэ (и ахърэтыр нэху ухъу!) щIалитIрэ зы хъыджэбзрэ: Аслъэн, ­Мадинэ, Арсен сымэ - зэдагъуэтащ, зэдапIащ, гъащIэм гъуэгу пэж щытрагъэуващ. ГъащIэр матэщIэдзакъым. Зэщхьэгъусэхэм гуа­уэшхуи ягъэвын хуейуэ къахуиухат: я къуэ Арсен дунейм ехыжащ. Къуэм и фэеплъу, гурыфIыгъуэу къахуэнащ абы и щIэблэ дыгъэхэр. 
Тыншыгъуи гугъуехьи, гуфIэгъуи нэщхъеягъуи хэтщ гъащIэм. Абы щынэхъыщхьэр сыт хуэдэ щытыкIэми зэпIэзэрыту, уи пщIэр, напэр пхъумэу, нэмысыр пIыгъыжу укъикIыфынырщ. Щапхъэу бгъэлъагъуэ хъуну апхуэдэ гъуэгуанэ купщIафIэщ Такъ Беслъэн ­къикIуар. НэхъыжьыфIым и гъащIэр ноби ирехьэкI адыгэ хабзэмрэ нэмысымрэ япэ иригъэщу. А лъэпкъ фIыгъуэхэм щIипIыкIащ абы и бынхэр, ахэращ зыхуиущийр абыхэм къащIэхъуэ щIэблэ дахэри. 
Дзэ-Тенджыз флотым екIуу, щытхъу пылъу къулыкъу пэж щы­зыщIа, къэралым и фIыщIэ къэзылэжьа Такъ Беслъэн дохъуэхъу и махуэмкIэ. Узыншэу, и щIэблэм я гуфIэгъуэ куэд хэплъэу бэрэ Тхьэм игъэпсэу лъэпкъми къуажэми я нэхъыжьыфIыр!