Куэдым зэрагугъэр дызэрыбауэ хьэуар жыгхэмрэ къэкIыгъэ щхъуантIэхэмрэ я закъуэ къыдатущ. ЩIэныгъэлIхэм дызэрыщагъэгъуазэмкIэ, абыкIэ фIыщIэ зыхуэщIыпхъэр дуней псор зэщIэзыщтэ хышхуэхэм щыбагъуэ, планктонкIэ зэджэ псыщIагъ удзхэрщ. Ахэр апхуэдизкIэ цIыкIущи, микроскопкIэ плъагъу къудейуэ аращ.
КъэкIыгъэ зэмылIэужьыгъуэхэмкIэ къулей тропик мэзхэр къэнауэ, хышхуэхэм хьэуа нэхъыбэ къыдатыныр сыт нэхъыбэу къызыхэкIыр?
Хыхэм я щIыуэпс зэхэлъыкIэр, дауи, щIым ейм къыщхьэщокI, а хьэуа дыдэмкIэ мэбауэ а зи гугъу ящI планктон пкъыгъуэхэри, арщхьэкIэ кислородыр псым хэшыпсыхьыркъым икIи псыщхьэм псынщIэ дыдэу токIуэсыкIри, атмосферэм хохьэ. А къэкIыгъэ цIыкIу дыдэхэр езыхэри къолIыхыжри, хьэуар арыншами щымащIэ хы лъащIэм щIотIысыкI. Абдежым кислородым зыкIи хуэмей анаэробнэ бактерийхэм я IутIыжщ: фитопланктон хэкIуэдахэм къапкърыкI углеродырщ абыхэм къалъыхъуэри зэрыпсэури. Аращи, къагъэсэбэп углекислэ газыр атмосферэм нагъэсыркъым. Фитопланктоным къигъэсэбэп кислородыр хуэдипщIкIэ нэхъ мащIэщ, езым къиутIыпщым нэхърэ. Углероду зэщIиубыдэр хым и лъащIэм къыщIонапэ, тектоническэ плитэхэр хъеиху, щIым и кугъуэм хихьэу.
Дызэрыбауэ хьэуар къыдат, зэрыфщIэщи, мэзхэми шэдылъэхэми, ауэ ахэр хыхэм ялъэщIыхьэнукъым. Хым къыкIэлъыкIуэр шэдылъэхэрщ, абыкIэ дуней псом нэхъ щыкъулейщ Урысейм и Сыбыр щIыналъэр - Васюганскэ шэдылъэхэр. КъэкIыгъэхэмкIэ къулейсыз а щIыпIэр зэпыу имыIэу пэщIэтын хуей мэхъу къару зыщIэмылъ щIы щхьэфэ пIащIэмрэ псы щIыIэмрэ, ауэ, дауэ хъуми, дызэрыбауэ хьэуар къыдет, псэ зыIутхэр зыхуэмей углекислэ газыр зыщIашэ, къэкIыгъэ къелIыххэми увыIэпIэ къахуегъуэт. ПсыщIагъырыкI удзхэр зи шхыныгъуэ бактерий къудей шэд лъащIэм зэрыщымыIэм къыхэкIыу, хуэмурэ ахэр зэтрехьэри, торфым хуокIуэ. Псом ящхьэращи, хым и къэкIыгъэ щIыху-удзыфафэхэр (цианобактерийхэр) мыхъуатэмэ, дунейм къытригъэщIыхьа псэущхьэхэр зэрыбауэ хьэуар зэриухрэ куэд щIат.
