«Псым езым и жапIэр къегъуэтыж» жиIэ хабзэщ адыгэм, цIыхур къызыхуигъэщIар, зыхуэIэижьыр къыхихын папщIэ зрикIуа гъащIэ гъуэгуанэхэр къригъэлъагъуэу. ЩыIэщ зыгуэрым иунэтI-хэри, езыр-езыру гурэ псэкIэ зызыунэтIыжхэри. ТIум щыщуи тIэкIу-тIэкIу хэлъауэ жыпIэкIэ ущыуэнукъым Къэбэрдей театрым зи гъащIэр щхьэузыхь хуэзыщIа актрисэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым щIыхь зиIэ и артисткэ БжэIумых (Шыбзыхъуэ) Барисэт (нэхъыбэм ар зэрацIыхур и шыпхъум цIэ лейуэ къыфIищауэ щыта Беллэрщ). Ар зыхэта спектаклхэр куэд мэхъу, и утыку итыкIэр зэ зылъэгъуами жиIэфынущ Беллэ артист IэщIагъэр къызэхъулIэхэм, абы ирипсэухэм, гурыфIыгъуэ къыхэзыххэм зэращыщыр.
Аруан районым хыхьэ Къуэжьыкъуей Ищхъэрэ, Шэрэдж Iуфэ Iус къуажэм 1952 гъэм мазаем и 20-м къыщалъхуащ. Къыщы- хъуар къуажэ гупэмкIэ щыпсэу хьэблэ узыншэт, хьэблэ дахэт, сабий куэду дэсу. «Псори дызэныбжьу жыпIэ хъуну апхуэдэт, псори зэгъусэу дыджэгурти, школым, псым, кином дыщыкIуэкIи дызэщIыгъурти. Ди хьэблэ къудейм щыщу цIыхуитху сэ сыщеджа классым зэгъусэу дыщIэсащ», - игу къегъэкIыж Беллэ.
Сабиигъуэ - дыщэ къуэпс
Псори къыщежьэр сабиигъуэращ, укъызыхэхъукIа унагъуэм, ущеджа школым, укъыщыхъуа хьэблэм куэд иIыгъщ. Беллэ и адэ-анэр цIыху къабзэт, зэкIэлъыкIуэт, жыпIэнуракъэ, бынунэм щапхъэ зытрахын яIэт. Ахэр лэжьакIуэшхуэти, хущIыхьэгъуэ яIэтэкъым икIи зэрыхъукIэ, зэралъэкIкIэ сабийхэр абыхэм ядэIэпыкъурт.
- Си шыпхъу нэхъыжь Томэ (унагъуэр Розэт дызэреджэр) и узыншагъэм теухуауэ Налшык и Долинск хьэблэм щыIэ «Лесная» жыхуаIэ школым илъэс зыбжанэкIэ щеджэн хуей хъуат, - жеIэ Беллэ. - Ар къыщыкIуэжым и деж зи IутIыжыр си закъуэтэкъым, зэрыхьэблэу абы щыгуфIыкIырт, апхуэдизкIэ фIыуэ ялъагъурти. Томэ джэгукIэ гъэщIэгъуэн Iэджэ ищIэрт, дэ дымыщIэ хъыбар щIэщыгъуэ куэд къыджиIэжырт. ИужькIэ къызэрызгурыIуащи, ахэр еджапIэм щилъагъу-щызэхиххэм ящыщу арат. ЯпэщIыкIэ зищIысыр къыдгурымыIуащэ «красотам» и зэхьэзэхуэ иригъэкIуэкIауэ щытащ абы. Си нэгу къызэрыщIыхьэжыр ди хьэблэ хъыджэбз цIыкIухэр дригъэувэкIауэ, езым къэрэндащрэ тетрадрэ иIыгъыу, шэнт цIыкIум тесу дызэпиплъыхьыущ. Сэ япэ увы- пIэр зыхуэзгъэфащэр си шыпхъу Гуащэгъагът, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, ди унагъуэми, ди благъэхэми, ди хьэблэми яфIэдахэт, школым фIыуэ щеджэрт. Си щхьэм тещIыхьауэ сегупсысыххэртэкъым, къэзлэжьуи къысщыхъуртэкъым. Къытхоплъэ, дызэпеплъыхьри, ипэ дыдэм деж ит хъыджэбз цIыкIум япэ увыпIэр абы къихьауэ и цIэр къреIуэ. Ар дауэ, схузэхуэгъакIуэркъым. Япэрауэ, хамэ хьэблэщ, етIуанэрауэ, Гуащэ къигъанэу щхьэ ирита? АрщхьэкIэ Томэ жиIам шэч къытепхьэ мыхъунут дызэресари, зыми зыри жытIакъым. Нэхъ дахэу къилъытар дэр нэхърэ нэхъыжь къыщIэкIынт, зэрысщIэжымкIэ, нэхъ щхьэпэлъагэт, къамылыфэ цIыкIурэ лъагъугъуафIэ дыдэу. ИужькIэ сызэрегупсысыжамкIэ, къилэжьуи къыщIэкIынут абы япэ увыпIэр.
Ди хадэм узэрихьэу, ижьырабгъумкIэ Iуащхьэ лъагэ итт. Псори абы зырызыххэу дэкIуейуэрэ, хэт сытым хуэIэижьми къигъэлъэгъуэн хуейт. Уэрэдми, къафэми, усэ къеджэнми тхуэщIэр тщIэн хуейуэ зэхьэзэхуэ къытхуигъэуват Томэ. А тетрадымрэ къэрэндащ цIыкIумрэ иIыгъыу Iуащхьэ лъабжьэм деж щыст къыдэплъу, жытIэхэм къедаIуэу.
Нэхъ гъэщIэгъуэныжращи, Томэ куэду иIэт а зэманым къыдагъэкIыу щыта «Киножурнал»-хэр. Совет артистхэм я сурэтхэр щхъуэкIэплъыкIэу зэрыт, абыхэм я гугъу щыщIа, кинохэм щытепсэлъыхь журналым езыр еджа иужькIэ, дэри деплъырт. ЗыфIэгъэщIэгъуэнхэм зэIэпытха иужькIэ, сурэтхэр къыхигъэжырт. Къалэм и киоскхэм щащэ плакатхэр, артистхэм я сурэт, зыхэта кинохэр, ягъэзэщIа ролхэр зытетхэр къищэхурти, зэхуихьэсырт. Ахэр жьыхум хуэдэу зэтрилъхьэрти, стIолыр зэгъэувэлIа блыным фIилъхьэрт. Абыхэм уемыплъынкIэ Iэмал иIэтэкъым, уи щхьэми къинэрт.
КъищынэмыщIауэ, эстрадэм, Эдуард Хиль, Ободзинский Валерий, Татлян Жан, Магомаев Муслим, Кобзон Иосиф, Пьехэ Эдитэ, нэгъуэщIхэми я творчествэм кIэлъыплъырт. А псор щIыжысIэращи, Томэ и фIыгъэу къыщIэкIынщ абыхэм сэри гу лъыстэу щIыщIэздзар.
Япэ лъэбакъуэхэр
Беллэ етIуанэ е ещанэ классым щIэсу къыщIэкIынт я пионер вожатэм гуащэ театрым и гупжьей къызэригъэпэщауэ блыным фIэлъу щилъэгъуам. МакIуэри, зыхрегъатхэ. ЩэкIым къыхэщIыкIауэ хэт мэлыщхьэ, хэт дыгъужьыщхьэ, хэт бажащхьэ пыту гуащэ цIыкIухэр сабийхэм ират, жаIэн хуей псалъэхэри щIыгъуу. Роль къылъысар унэм къехь хъыджэбз цIыкIум, пэш щхьэхуэ щIотIысхьэри, абы елэжьу хуожьэ.
- Си Iэпищым гуащэ цIыкIур фIызолъхьэри, жысIэхэм абы и щхьэр зэрищIын хуейр езгъэкIуурэ солIалIэ. Тхьэ, дерсхэм нэхъри, унагъуэм щысщIэ Iуэхухэм нэхъри нэхъ гъэщIэгъуэнтэмэ! Гуащэ гупжьейм щыдгъэхьэзыра спектакль цIыкIур ди районым и къалащхьэ Нарткъалэ дошэри, зэхьэзэхуэ гуэрым къыщыдогъэлъагъуэ.
Гушхуэу, зэрырипагэр пщIэуэ и классым топсэлъыхь Беллэ. Уеблэмэ дерсхэм я зэхуаку дэт зыгъэпсэхугъуэ дакъикъэхэм классым дыкъыщIэкIыртэкъым жеIэ, апхуэдизкIэ зэжраIэжын я куэдт, зыр адрейм зэхихырти. ФIыуэ еджэ, ар нэхъ къызэмыхъулIэ жаIэу зэи зэхадзакъым абыхэм, сыту жыпIэмэ, дэтхэнэри зыгуэрым хуэIэкIуэлъакIуэт, узыхьэху гуэр яхэлът.
- Си гъунэгъу Хужьокъуэ Лусаннэ адыгэбзэ шэрыуэ Iурылът, бзэм хуэIэижьт. Къуажэм зыгуэр къыщыхъуауэ зэхэтхамэ, абы сэрэ дытIысырти, гупсэхуу дытепсэлъыхьырт, роль къыхэтхырт. Лусаннэ псалъэхэр яхуитхырт, ахэр дгуэшырти, зрагъащIэрт, дерс нэужьхэм репетицэ тщIырт. Къуажэм дэс нэхъыжьыфI гуэр ягъэлъапIэмэ, жылэм и унафэщIыр, нэгъуэщIхэр абы къыщыпсэлъа иужькIэ, школым и зэфIэкIкIэ ягъэхьэзыра концерт къызэхуэсахэм ирагъэлъагъурт, абы ди художественнэ самодеятельностым и спектаклхэр къыкIэлъыкIуэрт. Пэжыр жысIэнщи, Iэгуауэшхуэ тхуаIэтырт, псалъэ гуапэ къыджаIэрт.
Iуэху мыублэ блэ хэсщ
Класс нэхъыжьхэм нэсауэ, зэгуэрым я классэгъу Шокъум Риммэ къыхелъхьэ Налшык кIуэуэ адыгэ пьесэ къагъуэтыну. Къэбэрдей уэрамым тета библиотекэм Риммэрэ Беллэрэ йокIуалIэри, Сонэ Мухьэрбий итха «Иджыри «тIу» пьесэр кърат. КъокIуэжри, ролхэр ягуэш, абыхэм ящыщ Белли къылъос. Елэжьын щIадзэри, бжьыхьэку хъуауэ гъэувын яух.
- Доуэр аби, Риммэрэ сэрэ Къэбэрдей театрым докIуэ, Сонэ Мухьэрбий къыдогъуэтри, ди лэжьыгъэм еплъыну къыдогъэблагъэ. АбыкIэ къэпщIэнтэкъэ цIыхугъэшхуэ зэрыхэлъыр, Iуэху псоми зыкъыдегъахуэри, къокIуэ артистыр. Дыщеджэ классрат къыщыдгъэлъагъуэр спектаклри, партэхэр идогъэкIуэтэкI, доска гупэр хуит къыдощIри, ди IэдакъэщIэкIым идогъэплъ. Псалъэ гуапэ куэд къыджиIащ, диущиящ, чэнджэщ къыдитащ. ДыкъыщIокIыжри, кIыфI хъуакIэщ, автобусхэри зекIуэжыркъым. Си адэ-анэм зы хамыщыкIыу Мухьэрбий ди деж сошэ. Дахэу ягъэхьэщIэ, тхыдэмрэ философиемкIэ школым щезыгъаджэ си адэмрэ артист лIы бэлыхьымрэ зэжраIэн ягъуэтынтэкъэ?! ЗамыгъэукIуриихами сщIэркъым, ауэ ахэр щысу сыгъуэлъыжат, сыкъыщытэджами, Iэнэм пэрысхэт. «Мы хъыджэбз цIыкIур артист хъунущи, евгъэджамэ арат», - къыжриIат абы щыгъуэ Мухьэрбий си адэм. Абы, шэч хэмылъу, нэхъ сытригъэгушхуащ. «Аргуэру «тIу» спектаклыр Нарткъалэ дошэм, зэхьэзэхуэм япэ увыпIэр къы- щыдохьым, радиомкIи къатыжым…
ГъащIэ гъуэгуанэр зыубзыхуар
Беллэ школыр къыщиухым ирихьэлIэу газетым хъыбарегъащIэ тету къыщIокI, Щукиным и цIэр зэрихьэу Москва дэт театр еджапIэм щеджэну гуп къыщыхах зэIущIэм хуейхэр ирагъэблагъэу. Ар и шыпхъу Томэ къыхуехьри, зигъэхьэзырынуи къыжреIэ.
- Пщащэхэм ящыщу къащта цIыхуибгъум язу ди къэралым и къалащхьэм сыкIуащ, - игу къегъэкIыж си псэлъэгъум. - Къапщтэмэ, цIыху 25-рэ къыщыхаха зэхьэзэхуэм цIыхуищэм щIигъу хэтат. Апхуэдэ щIыкIэкIэ Москва сыкIуащ, Щукиным и цIэр зезыхьэ еджапIэ нэхъыщхьэм сыщеджащ, дыкъызэрыкIуэжрэ ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей къэрал драмэ театрым сыщолажьэ. Роль хъарзыни сщIащ а илъэсхэм къриубыдэу.
Театрым ущылэжьэну хэт тыншу къыщыхъуми, ар къопцIэ. Уигури, уи псэри, уи акъылри емытауэ зы роли къохъулIэнукъым. Псом ящхьэжращи, драматургым пьесэм хилъхьэр, игъэув къалэн нэхъыщхьэр, режиссёрым актерхэм къапкърихыну зыхуейр къыбгурыIуэмэщ, ролым и купщIэр къэптIэщIыфмэщ образыр нэгъэса щыхъур. Артист IэщIагъэр зауэм Iут сэлэтым и къалэным изогъэщхь: къуата лэжьыгъэм утекIуэн, уи зэфIэкIыр нэгъэсауэ къэбгъэлъэгъуэн пап-щIэ зауэм уIутым хуэдэу улэжьэн хуейщ. Махуэ къэсыху узыдэлажьэ артистхэри, режиссёрри, утыкур зыхуей хуэзыгъазэ къызэрыгуэкI лэжьакIуэри йоплъ уи лэжьыгъэм. Абыхэм я фIэщ пщIын хуейщ уи джэгукIэр. Роль згъэзэщIахэм яхэтщ нэхъ сигу къинэжахэри, я цIэ лейуэ къисIуэнкъым. ЖысIэну сызыхуейращи, роль цIыкIуи роль ини зэщхьу уелэжьыпхъэу къызолъытэ. Роль цIыкIухэр бгъэзэщэну нэхъ гугъуххэщ, сыту жыпIэмэ, театр-еплъхэм ягу унэсын щхьэкIэ, ягу укъинэжын папщIэ а мащIэм гъэщIэгъуэну зыгуэр къыхэгъуэтэн, нэхъыбэххэ хэплъхьэн хуейщ.
Щапхъэ
тхуэхъуахэр…
- Къэбэрдей театрым теухуауэ жысIэмэ, мы щIы хъурейм апхуэдэу тетыр а зыращ, - жеIэ зэрыгушхуэр и нэгум иплъагъуэу Беллэ. - Ди IуэхущIапIэм щылэжьа нэхъыжьыфIхэм ехьэлIа-уэ псалъэ дахэ, псалъэ пэж куэд пхужыIэнущ. Къапщтэмэ, Сонэ Мухьэрбий, Болэ Мурат, ТIыхъужь Алий, ДыщэкI КIунэ, Сыбэч Быхуэ, нэгъуэщIхэри зым нэхърэ адрейр нэхъ гъэщIэгъуэну, я лэжьэкIэр зэмыщхьу, сценэм кърахьэ образхэр зэхуэмы-дэу апхуэдэт. Сэ ахэр изогъэщхь, яхузогъадэ МХАТ-м щылэжьа артист ехьэжьахэм. Къапщтэмэ, а къезбжэкIахэм я цIэ уэрамхэм фIэсщынт, къыщалъхуа къуажэхэм фэеплъ яхудэзгъэувэнт. Ар абыхэм я акъылкIэ, я зэфIэкIкIэ къалэжьащ. Ди адыгэ театрым урипагэ хъунущ, а нэхъыжьхэм я деж къыщыщIэдзауэ щIалэгъуалэм я деж щыщIэкIыжу. ЗэфIэкI зыбгъэдэмылъу, гу якIуэцIымылъу абы зыри къыщIыхьакъым икIи къыщIыхьэркъым. Ди студием театрым и лэжьыгъэм хилъхьэфыр хилъхьащ, ди жа- гъуэ зэрыхъунщи, щхьэусыгъуэ зэхуэмыдэхэм къыхэкIыу куэди щылэжьэжыркъым. АдэкIэ абы и къэкIуэнур зэлъытар ди щIалэгъуалэращи, мурад дахэу ящIыр къахузэпищэну си гуапэщ.
Къалэн мытынш
ГукIи псэкIи зи Iуэхум хуэпэж дэтхэнэ зыми хуэдэу, Беллэ и хъуэпсапIэр зэпхар илъэс куэд щIауэ щылажьэ театрыращ.
- Иджыпсту абы щылажьэхэм я гъуэгур тыншыну, зыхуей ролхэм телэжьыхьыну Iэмал яIэну, классикэм щыщу спектакль куэд ягъэувыну сыхуейщ. Дэ режиссёрыфIхэм дадэлэжьащ, апхуэдэ насып щIалэгъуалэми Тхьэм къарит! Чэнджэщ щхьэкIэ къыдбгъэдыхьэмэ, зыми «хьэуэ» зэрыжамыIэнур сощIэри, нэхъыжьым и ущие хуей щIэблэ къытщIэхъуэмэ си гуапэщ. Сыхуейт ди театрыр ефIэкIуэну, лъэпкъ гъуазджэм адэкIэ зезыгъэужьыну зи пщэ къыдэхуэ щIалэгъуалэр а къалэн мытыншым тыншу пэлъэщыну.
