Мы гъатхэм илъэс 78-рэ ирокъу балъкъэр лъэпкъым политикэ щхьэусыгъуэкIэ я хэкур зэрырагъэбгынэрэ. 1944 гъэм гъатхэпэм и 8-м балъкъэрхэр я щIыналъэм залымыгъэкIэ ирахуауэ щытащ.
СССР-м ЗыхъумэжыныгъэмкIэ и къэрал комитетым ищIа унафэм ипкъ иткIэ, Къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ цIыхубэ комиссариатым а лъэпкъым щыщ цIыху мин 37713-рэ махуитIым къриубыдэу ирашат ди республикэм. Ахэр Азие Курытымрэ Къэзахъстанымрэ я щIыпIи 120-м хагуэшат. Абыи къыщымынэу, къэрал унафэ хэхакIэ я къэралыгъуэр щымыIэжу къалъытауэ щытащ. Лейр зэи гъуркъым - зэман докIри, щIэпхъаджагъэхэр зи IэрыкIхэм хуэфэщэн къалъос, захуагъэри тепщэ мэхъуж. Балъкъэрхэм я дежи щыкъутакъым а гъащIэ хабзэр.
ЛIэщIыгъуэ блэкIам и 50 гъэхэм щIадзауэ щытащ зи лъахэм залымыгъэкIэ ираша лъэпкъхэр хей щIыжыным теухуа Iуэхум. Я насып къикIащ балъкъэрхэми. Дауи, хэкум къагъэзэжыну хуит ящIа лъэпкъ псор къэбгъэIэпхъуэжыныр Iуэху тынштэкъым: ахэр ипэкIэ зыдэса къуажэхэм я нэхъыбэр зэхэкъутати, псэупIэхэр яхурикъуртэкъым. Къэрал унафэщIхэр Iуэхум зэрегугъум нэмыщI, мыхьэнэшхуэ иIэт балъкъэрхэр къызыхыхьэж лъэпкъхэр абыхэм къазэрыIущIэну щIыкIэми. И гъунэгъу мэжалIэмэ, абы и гуэныхьыр езым къихьу къэзылъытэу ноби псэу адыгэхэр гуапэу яIущIэжащ я къуэшхэм. Лей зытехьахэм ахэр ядэгуэшащ псэупIэкIи, ерыскъыкIи, щыгъынкIи. Адыгэхэри республикэм ис адрей лъэпкъхэри балъкъэрхэм зэрадэIэпыкъуам и фIыщIэкIэ псынщIэу зэфIэкIащ цIыхухэр къегъэблэгъэжыным, лэжьапIэ гъэувыным ехьэлIа Iуэхухэр.
РСФСР-м и Министрхэм я Советым 1957 гъэм къищта унафэм ипкъ иткIэ, дэтхэнэ унагъуэми кредиту иратащ псэупIэ яухуэн папщIэ сом мини 10, унэхэр зэрагъэпэщыжыну сом мини 3, Iэщ къращэхуну сом мин 1,5-рэ. ИужькIэ а щIыхуэ псори хуагъэгъуащ. ИлъэситIым къриубыдэу унэщIэ мини 7-м щIигъу яухуащ, унагъуэ миным нэблагъэм къэрал фэтэрхэр иратащ. Апхуэдэу щIидзащ балъкъэр лъэпкъым и къэщIэрэщIэжыныгъэм.
1959 гъэм ирихьэлIэу къулыкъушхуэхэм пэрытт балъкъэри 100-м нэблагъэ. Курыт IэнатIэ зэмылIэужьыгъуэхэр зэрахьэрт 500-м щIигъум. Гулъытэшхуэ хуащIырт щэнхабзэмрэ гъуазджэмрэ зегъэужьыным. Куэд хыхьащ уэрэдымрэ къафэмкIэ «Кабардинка» ансамблым, Къэрал филармонием. СССР-м, РСФСР-м, КъБАССР-м я тхылъ тедзапIэхэм къыщыдэкIащ балъкъэр литературэм и лъабжьэр зыгъэтIылъа Мечиев Кязим, тхакIуэ, усакIуэ цIэрыIуэхэу Кулиев Къайсын, Шахмурзаев Сэхьид, Гуртуев Берт, Отаров Керим сымэ, нэгъуэщIхэми я IэдакъэщIэкIхэр.
Iуэхур хуабжьу ирагъэфIэкIуащ блэкIа лIэщIыгъуэм и 80 гъэхэм я кIэухым, 90 гъэхэм я пэщIэдзэм балъкъэр лъэпкъыр хей щIыжыным теухуауэ къэралым къыщыдагъэкIа унафэхэм. 1991 гъэм мэлыжьыхьым и 26-м РСФСР-м и Совет Нэхъыщхьэм къищтащ «Лей зытехьа лъэпкъхэр хей щIыжыным и IуэхукIэ» хабзэр. КъыкIэлъыкIуэ илъэсхэм КъБР-м и Президен-
тымрэ Правительствэмрэ я жэрдэмкIэ УФ-м къыщащтащ балъкъэрхэм ехьэлIауэ мыхьэнэшхуэ зиIэ унафэ зыбжанэ. Лъэпкъыр зэрырагъэкIрэ илъэс 50 щрикъум ирихьэлIэу, иужькIэ къащта унафэхэм пащащ балъкъэр лъэпкъыр хей щIыжыным и Iуэхум.
1995 гъэм балъкъэрхэм ирагъэкIуэкIа референдумым ипкъ иткIэ Iуащхьэмахуэ, Шэрэдж районхэр зэфIагъэувэжащ. Налшык и Долинск щIыпIэм щаухуащ залымыгъэм и зэран зэкIахэм я архитектурэ мемориал гъуэзэджэ. Абы хэтщ лъэпкъым и вагъуэ Кязим и кхъащхьэр икIи ар балъкъэрхэм я бэшэчагъым, лIыгъэм, быдагъэм я фэеплъ хъуащ.
Гугъуехьышхуэхэр хамэщIым щызышэча, насыпыншагъэ куэд щызыгъэва лъэпкъыр зыужьыныгъэм и гъуэгум ирокIуэ. Балъкъэрыбзэр мы зэманым адыгэбзэмрэ урысыбзэмрэ я гъусэу къэралыбзэщ. АбыкIэ утыку щохьэ телевиденэкIи, радиокIи, газетхэр, журналхэр, зэреджэ тхылъхэр, псалъалъэхэр традзэ, литературэ къыдагъэкI. КъызэрыкIуэжрэ икIи хей зэращIыжрэ блэкIа илъэсхэм балъкъэрхэм къахэхъукIащ еджагъэшхуэ, тхакIуэ, артист, спортсмен, политикэ лэжьакIуэ, лъэпкъым и щIыхьыр къэзыIэтыжа цIыху гуащIафIэ куэд.
Ятелъа бэлыхьхэр, гурэ псэкIэ ягъэва гуауэр ящымыгъупщэу балъкъэр лъэпкъыр дяпэкIи ирекIуатэ ипэкIэ, фIэщхъуныгъэ ин яхэлъу къэкIуэнум хурыреплъэ. Республикэм щыпсэу адрей лъэпкъхэми хуэдэу, балъкъэрхэм я къару псори ирахьэлIэ ди Къэбэрдей-Балъкъэрым нэхъри зиужьыным, абы мамырыгъэрэ захуагъэрэ, зэгурыIуэныгъэрэ зэIузэпэщыныгъэрэ илъыным.
