1959 гъэм сенатор Кеннеди Джон (ар иджыри США-м и президенту хахатэкъым) конгрессым щыжиIауэ щытащ цIыхухэм щIэныгъэ зэрырагъэгъуэт щIыкIэмкIэ Америкэм и Штат Зэгуэтхэр СССР-м хуабжьу къызэрыкIэрыхуар. Нэхъ ягу къинэжыну къихьа щапхъэри къызэрыгуэкIщ: «Абы зы классым сабий I7 нэхърэ нэхъыбэ щIэскъым, дыдейхэм щIэзэрыгуащ. Аращи, егъэджакIуэм и гулъытэ еджакIуэм нэхъ егъуэт. Апхуэдэу щыщыткIэ, бгъэдалъхьэ щIэныгъэр нэхъ куущ. Абы и лъэныкъуэкIэ зэи дылъэщIэмыхьэжынкIэ хъунущ».
Дэнэ щыIэж атIэ дуней псор зыдэплъейуэ щыта а егъэджэкIэр? Финляндием! I945 гъэм совет егъэджэкIэр къащтэри, къэкIуатэурэ, мис иджы ЩIы хъурейм пашэ щыхъуащ икIи ар иутIыпщынуи и мурадкъым. Дэ зэманым фIыкIэ игъэунэхуа а егъэджэкIэм дыкъытрашащ къэунэхуа «Сусанин Иван» сымэ. Зэ еплъыгъуэкIэ, ЕГЭ-м (Зыуэ щыт къэрал экзаменым) ефIэкIыныгъэхэр иIэ хуэдэщ: уи къалэм е уи къуажэм удэсу Урысейм и еджапIэ нэхъыщхьэ дэтхэнэми ущIэтIысхьэфынущ, абы щхьэкIэ гъуэгу утехьэни хуейкъым. АрщхьэкIэ блэкIа лIэщIыгъуэм и 50 гъэхэм щIыпIэ пхыдзахэм щыщхэр щыхьэритIым я еджапIэ нэхъыщхьэхэм щIэхуэу щытащ. Хэбгъэзыхьмэ, еджагъэшхуэ пажэхэм ящыщ куэдыр абыхэм икIат. Арати, акъыл зэхэдзэ хъурт, совет щIэныгъэр лъагапIэхэм дришейуэ.
А псори дигу къэзыгъэкIыжар школхэр совет егъэджэкIэм хуэгъэкIуэжын зэрыхуейм теухуауэ иджыблагъэ УФ-м ШынагъуэншагъэмкIэ и Советым и Секретарь Патрушев Николай жиIахэрщ. А Iуэхум зыкъом щIауэ топсэлъыхь жылагъуэр. Ахэр тIу зэрищIыкIарщ: языныкъуэхэм яфIэкъабылщ иджырей Iэмалхэр, адрейхэм дызытетам дытехьэжыну къыхалъхьэ. Иджы псалъэмакъым хыхьащ къэрал къулыкъущIэхэри.
Ауэ ар къайхъулIэну? Лъэпощхьэпохэр мащIэкъым. Япэрауэ, къэралыр хуэныкъуэ щIэныгъэ нэхъыщхьэ зиIэ апхуэдиз IэщIагъэлI? Социологхэм къалъытэ лэжьыгъэм куууэ хащIыкIыу икIи жыджэру, Iуэхухэр яунэтIыфу процент I5 иIэмэ, къэралым зиузэщIыну. АрщхьэкIэ еджапIэ нэхъыщхьэхэм я дипломхэр зыIэрыхьэхэм я бжыгъэм хэхъуэ зэпытщ. Абыхэм ящыщ куэдыр сэбэпыншэщ. Къэгъэлъэгъуэн ахэм пщIэкIэ ущеджэ зэрыхъури. Ар хьэдэгъуэдахэщ: бгъэдэлъ щIэныгъэр зыхуэдэм зыкIи емыпхауэ щIалэр е хъыджэбзыр, уеблэмэ медицинэ факультетым щIотIысхьэ. Ауэ нэгъуэщI псоми я гугъу тщIынкъым, ар егугъуу еджэну, егугъуми пэлъэщыну? ФIэщ щIыгъуейщ: пэлъэщынумэ, ахъшэ итынутэкъым, щитакIэ кърагъэухынуи я къалэнщ.
КIэщIу жыпIэмэ, апхуэдэ егъэджэкIэр нэхъ зытещIыхьар мыкIуэмытэм гъуэгу етынырщ. Ахэр щхьэ бжыгъэу щытын къудейуэ аращ, унафэщIхэм едэуэнукъым, къулыкъукIэ лэжьапIэ нэхъ щIагъуэтри аращ. Апхуэдэхэу сыт хуэдиз «IэщIагъэлI» щIэс иджыри ди IуэхущIапIэхэм?
Ди жагъуэ зэрыхъунщи, диплом зиIэ щIэныгъэншэхэр къыщIэгъэкIынырщ апхуэдэ Iуэху бгъэдыхьэкIэр зытещIыхьар. Абы гу лъатащ. ЕгъэджэныгъэмкIэ министр Кравцов Сергей иджыблагъэ зэрыжиIамкIэ, иужь илъэс 35-м мы IэнатIэм нэхъыбэу и лэжьыгъар ар дыдэрщ. Иджы а хабзэм къытекIыу хуежьакIэщ, ауэ жыжьэуи кIэ игъуэтакъым.
Ар зы. ЕтIуанэрауэ, егъэджакIуэр щIигъэнауэ тхылъымпIэхэм яхэскIэ сабийр егъэджа хъунукъым. КъэпщытакIуэ-кIэлъыплъакIуэхэри IэнатIэм щыгъэмэщIэн хуейщ. Бжыгъэхэм къызэригъэлъагъуэмкIэ, еъэджэныгъэ IэнатIэм ахъшэу хуаутIыпщым и Iыхьэ щанэрщ классым щIэт егъэджакIуэхэм ялъысыр. Адрейхэр яIэрохьэ унафэщIхэмрэ къэпщытакIуэхэмрэ. Абы зэрытепсэлъыхьрэ куэд щIащ, ауэ зыри и пIэ икIыркъым.
