Леонардо да Винчи и адыгэ анэм и хъыбар

Иджыблагъэ америкэ, европэ, псом нэхъыбэу итальян хъыбарегъащIэ IэнатIэхэм хъыбар гъэщIэгъуэн «ягъэкIэрэхъуащ». Нью-Йорк  къыщегъэжьауэ Бангкок нэс щыщ журналистхэм цIыху цIыкIур зэщIэзыгъэуIуа тхыгъэхэр къытрадзащ мыпхуэдэ псалъащхьэхэм щIэту: «Леонардо и анэм теухуа щэхур хэIущIыIу хъуащ», «Хэту щыта Леонардо и анэр?», «Леонардо и анэр шэрджэсыр пэж?».

Итальян щэнхабзэм и дамыгъэ нэхъыщхьэу ялъытэ, сурэт щIыным, гидромеханикэ, математикэ, физическэ географие, химие, метеорологие, ботаникэ, астрономие – сыт хуэдэ Iуэху зримыпщытми, зи зэчийм хуэдэ щымыIауэ къалъытэ Леонардо да Винчи и анэр зыщыщу щыта лъэпкъыр иджы дуней псом къыщащIар пэжу пIэрэ?!

Архивым къыщагъуэтахэр

Тхыдэдж, Неаполь щыIэ «L’Orientale» университетым и профессор, Леонардо и творчествэм нэхъыфI дыдэу хэзыщIыкIыу къалъытэ Вечче Карло къэхутакIуэхэм илъэс куэд щIауэ псэхупIэ къезымыт упщIэм и жэуапыр къигъуэта хуэдэщ.

2023 гъэм гъатхэпэм и 14-м Флоренцием щекIуэкIащ Вечче и Iэдакъэ къыщIэкIа «Il Sorriso di Caterina» («Катеринэ и гуфIэкIэр») тхыдэ романым теухуа пресс-конференцэ. Мис абы тхыдэджыр къызэхуэсахэм хъыбар щажриIащ Леонардо цIыхушхуэм и анэр адыгэ уэркъ унагъуэм къызэрыхэкIамкIэ, ар Кавказым къыщадыгъуу, пщылIу зэращам теухуауэ. «Леонардо и анэр Шэрджэсым щыщ адыгэ пщащэт, къадыгъури, пщылIу ягъэлэжьэну зыбжанэрэ ящэжащ Константинополь къикIыу - Венецием, иужькIэ Флоренцием къэсыху. Флоренциеращ  абырэ Леонардо и адэмрэ щызэхуэзар», - жиIащ Вечче.

Профессорым Катеринэ теухуа хъыбарыр литературэбзэкIэ къиIуэтащ. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, абы къызэрилъытэмкIэ, а жанрым еджэнур куэдкIэ нэхъыбэщ. Пэж дыдэуи иджырей цIыхур зэрыхущIэмыхьэмрэ гъащIэр псынщIэу зэрыкIуэмрэ тепщIыхьмэ, щIэныгъэ лэжьыгъэ иным еджэфынур мащIэ дыдэщ. Романым, лIыхъужь нэхъыщхьэхэр зыхэтым, Италием щекIуэкI псэукIэр къыщыгъэлъэгъуам, гурыщIэ, псэукIэ, зэхущытыкIэ, гъащIэпсо къызыхэщым, дауи, нэхъ еджэгъуафIэщ, дихьэхынури куэдщ. Ауэ Вечче иджыри къыпэщылъщ академическэ лэжьыгъэм етIысылIэну.   

Шэч хэмылъу, Вечче Карло и Iуэху еплъыкIэм иджыри куэдрэ тепсэлъыхьынущ, зэпкърахынущ, и телъхьэхэмрэ и гупсысэм къытемыхуэхэмрэ Iэджэрэ зэныкъуэкъунущ. Псалъэм къыдэкIуэу жыпIэмэ, иджы щыщIэдзауэ ахэр топсэлъыхь Вечче иджыблагъэ утыку кърихьа Iуэхум.  Леонардо и гъащIэмрэ и лэжьыгъэмкIэ къэхутакIуэ, Флоренцием щыIэ музейм и унафэщIу щыта  Галлуцци Паоло жиIащ Вечче Карло къигъуэтыжа дэфтэрхэр куэдым щыхьэт зэрытехъуэр. Абы и романым хэт лIыхъужьхэм куэд якIэрилъхьащ, «къигъэпсэуащ», ауэ лъабжьэр архив дэфтэрым тохуэ.

ГъащIэм щыщ Iыхьэхэр

СурэтыщI цIэрыIуэм и анэм и гъащIэм и языныкъуэ Iыхьэхэм куэд щIауэ цIыхухэр щыгъуазэт. Абы и цIэр  Катеринэщ, 1452 гъэм мэлыжьыхьым и 15-м  абы нэчыхьыншэу къуэ къыхуилъхуащ  флорентийскэ нотариус Пьеро да Винчи. Сабийм Леонардо цIэуэ фIащауэ щытащ. А цIыкIур дунейм къызэрытехьар щытха тхылъымпIэр Винчи къалэм, Санта-Кроче члисэм, хъума щыхъуащ. Ар Флоренцием миль 30 хуэдизкIэ пэжыжьэ члисэ инщ.

Профессор Вечче къигъуэтыжа дэфтэрыр бзылъхугъэр пщылIыпIэм къызэрикIам теухуа актщ - «filia Jacobi eius schiava seu serva de partibus Circassie». Абы итщ Катеринэ зи цIэ адыгэ пщылIыр хуит зэращIыжыр.

Илъэс куэдкIэ сурэтыщIым и анэр хэтми къахуэщIакъым. Абы трамытхыхьарэ тражымыIыхьарэ щыIэжкъым – языныкъуэхэм ябжырт Катеринэ тоскан мэкъумэшыщIэу, пасэу зеиншэ хъууэ и анэшхуэм ипIыжауэ, нэгъуэщIхэм жаIэрт абы журтылъ щIэту, китай къежьапIэ иIэу хуэзыгъэфащэхэри щыIэт.

Дэфтэрхэм къаIуатэ

Романым щелэжьым, Вечче Флоренцием и Къэрал архивым Iэрытх къыщигъуэтащ,  Леонардо и адэм итхауэ, и Iэри щIэлъу. Ар 1452 гъэм и бжьыхьэм ятхат, а зэманым Леонардо да Винчи къызэралъхурэ мазих ирикъуауэ арат.

«А Iэрытхыр къыщыслъэгъуам, си нэм илъагъур си фIэщ хъуртэкъым, - яжриIащ Вечче NBC News-м. – Сэ зэи си фIэщ хъуртэкъым Леонардо и анэр хамэ къэрал къраша пщылIу. А дэфтэрхэм ит Катеринэр Леонардо и анэу щытынкIэ Iэмал имыIэу си гугъащ сэ илъэс куэдкIэ, ар адрейхэм я фIэщ сщIынуи сыхэтащ. Ауэ иужькIэ къысIэрыхьа дэфтэрхэм шэч псори трагъэкIуэтри, Iуэхур зытетыр хьэкъыу спхыкIащ».

ЗэрызэрыцIыхуам и хъыбарыр

Дунейм къытехьа дэфтэрхэр Леонардо и анэм и къежьапIэм щыхьэт зэрытехъуэр щIэзыгъэбыдэ нэгъуэщI тхыдэ Iуэхугъуэхэри щыIэщ, ар сурэтыщIым и адэмрэ Катеринэрэ зэрызэрыцIыхуарщ.

«А лъэхъэнэм пщIылIыпIэм ит пщащэхэм Катеринэт зэреджэр, ауэ нотариус Пьеро и лэжьэгъуэ пIалъэ кIыхьым къриубыдэу а зы актращ итхар Катеринэ зи цIэ бзылъхугъэр щхьэхуит зэрыхъуам теухуауэ, - щыжиIащ газет гуэрым ирита интервьюм Вечче. - Дэфтэрым и Iэр щIэлъщ Катеринэ фIыуэ зылъэгъуа, абы и къуэм адэ хуэхъуа, хуитыныгъэ зригъэгъуэтынымкIэ къыдэIэпыкъуа лIым».

Зи гугъу тщIы адыгэ бзылъхугъэр иужькIэ, Бутти Антонио дэкIуэжри,  Винчи пэмыжыжьэу псэуащ, сабиитхуи къилъхужащ – хъыджэбзиплIрэ зы щIалэрэ.

Катеринэ 1494 гъэм Милан щылIащ икIи и къуэ Леонардо щIилъхьэжащ.

Шэрджэсым укъыщалъхуу, уадыгъурэ гъэр уащIу Флоренцием укъыщыщIидзу, сурэтыщI цIэрыIуэ  Леонардо да Винчи и анэ ухъуну… Сытыт ар адыгэ бзылъхугъэм и дежкIэ – насыпт хьэмэрэ насыпыншагъэт?!  «Зыщ сэ хьэкъыу си фIэщ хъуар, - етх сурэтыщIым и анэм теухуа тхылъыр зи IэдакъэщIэкIым, - Леонардо и анэм пщIэрэ щIыхьрэ къыхилъхьащ, хуитыныгъэм хущIэкъуу псэууэ иригъэсащ».