Телъыджэхэм я телъыджэж

 Мэзыр жыг зырызу зэрызэхэтым ещхьыркъабзэу, жылагъуэри цIыху зырызу зэхэтщ икIи  абы къыхокI зи зыщIыкIэкIи, дуней тетыкIэкIи, еплъыкIэхэмкIи телъыджэхэр. Нобэ зи гугъу фхуэтщIынур апхуэдэ телъыджэхэм я телъыджэжщ. Фэ ар вгъэщIэгъуэнщ.

 КъыщыщIэддзэнщ ди тхыгъэр зытедухуа Морозов Николай нэчыхьыншэу дунейм къызэрытехьам. И адэ дыдэ лIакъуэлIэш Щепочкин Павел псэухукIэ фIыуэ илъэгъуащ пщылIыпIэм ит унагъуэм къыхэкIа Аннэ, бынибли зэхуагъуэтащ. ПщылIыгъэр щхьэщихащ, ауэ фызу ишакъым. Япэ ита Николай 1854 гъэм къалъхуащ. Ар и анэм и унэцIэмкIэ ятхащ.

 ЩIэныгъэхэм дихьэхыу гу лъитати, и адэм Николай Москва щыIэ гимназием щIигъэтIысхьащ. АрщхьэкIэ ныбжьыщIэм  и гурбияныгъэр япэ иту къыщIэкIащ: егъэджакIуэхэм едаIуэртэкъым, диныр къыфIэIуэхутэкъым. Хуит ямыщI литературэм еджащ, народникхэм гъунэгъу яхуэхъуащ. Абыхэм я гупсысэхэм апхуэдизкIэ итхьэкъуати, и мылъкур яхуигуэшри, шырыкъущIэу ежьэжащ. ИужькIэ и ныбжьэгъухэр и гъусэу Ярославль  губернэм щыпсэу къулей гуэрым и щIапIэм къыщыхутащ. Абы къэрал ухуэкIэмкIэ мыарэзыхэр диIыгъ къудейтэкъым, атIэ икIи езыри бэнэныгъэм жыджэру хэтт.  ЩIапIэм щэхуу щылажьэ типографием революцэм къыхуезыджэ тхылъ цIыкIухэр щытрадзэрт. Бзэгу зыхуахьа полицэр зэкъуэувахэм ятеуащ. Морозовыр дяпэкIэ зы еджапIэ нэхъыщхьи щIэтIысхьэ мыхъуну ягъэуващ.

 И ныбжьэгъухэм илъэс 20 зи ныбжь Николай Женевэ ягъэIэпхъуащ. Абы ар «Вперед» газетым щылэжьащ, а къалэм и университетым  лекцэхэм щедэIуащ. Ауэ Урысейм къызэригъэзэжу занщIэу лъэхъуэщым къыщIэхутащ.

Ар щIэдзапIэ къудейт. Николай псори зэхэту тутнакъэщхэм илъэс 29-рэ щигъэкIуащ. Хэт и дежкIи куэдыIуэщ, арщхьэкIэ а зэманыр мыбы купщIафIэу къигъэсэбэпащ. Бзэ 11 зригъэщIащ, геологием, биологием, физикэм, астрономием, тхыдэм, авиацэм, химием, математикэм теухуа щIэныгъэ лэжьыгъэхэр игъэхьэзыращ. Усэхэри  рассказхэри итхащ, псори зэхэту Iэрытх тхылъ тIощI хуэдиз къыщIригъэдзащ.

Лъэхъуэщым и лэжьакIуэхэр зэран хуэхъуакъым  щIэныгъэм зезыта щIалэм. Ауэ тутнакъэщыр зыгъэпсэхупIэкъым. Морозовым и гъусэу ягъэтIыса революционер 15-м щыщу 11-р илъэситIым къриубыдэу Петропавловск быдапIэм щIэлIыхьащ. Езыри сымэджащ.

 Япэу зэрагъэтIысам Морозовыр, иджы зэрыжаIэм хуэдэу, гъуэгу тэмэм тригъэувэжакъым. Хэбгъэзыхьмэ, ерум хуэкIуащ. Иджы абы террористу зыкъилъытэжырт. Абы къыхэкIыу Европэм зыщигъэпщкIун хуей хъуащ. 1880 гъэм Лондон щызригъэцIыхуащ езы Маркс Карл. АрщхьэкIэ и ныбжьэгъухэм аргуэру Урысейм ираджэжащ. Къызэрысыжуи яубыдащ, «щыIэ къэрал икIи жылагъуэ ухуэкIэр якъутэным къыхуезыджэ щIэпхъаджащIэ» къыфIащри. Мазищ дэкIыу 1881 гъэм гъатхэпэм и 1-м пащтыхь Александр ЕтIуанэр яукIа иужь террористхэм хабжэри, кIэтIэржинэ пIалъэншэм ягъэкIуащ. Николай и гугъэр хихыжат зэгуэр хуит къэхъужыным. Ауэ 1905 гъэм и жэпуэгъуэм къаутIыпщыжащ, хуагъэгъури.

 Тутнакъыу игъэкIуа илъэсхэр къигъэщIауэ Морозовым зэи ибжу щытакъым. Абы и дежкIэ «зэманыр къэувыIа» хуэдэт. АрщхьэкIэ хуит къызэрыхъужу гъащIэм зыIэпишэжащ. ПIалъэ кIэщIым химием и IэнатIэм къыщехъулIахэм я фIыгъэкIэ езы Менделеев Дмитрий дыдэр къыдэIэпыкъури, ар щIэныгъэхэмкIэ доктор хъуащ. 1907 гъэм Морозовыр физико-химие, урыс астрономие обществэхэм хагъэхьащ.

         Ауэ властхэм аргуэру къагъуэтащ ар щIагъэтIысын щхьэусыгъуэ. 1910 гъэм къыдэкIащ абы и усэхэр щызэхуэхьэса «Вагъуэ уэрэдхэр» тхылъыр. Абыхэм ящыщ зым къыхагъуэтащ ухуэкIэр зэхъуэкIыным къыхуезыджэ сатырхэр. Аргуэру лъэхъуэщым ихуащ, 1913 гъэм къаутIыпщыжащ, Романовхэ я унэр илъэс 300 зэрырикъур ягъэлъапIэрти.

Япэ дунейпсо зауэм и илъэсхэм Морозовыр газетым и корреспонденту Польшэм щыIащ. 1917 гъэм екIуэкIа революцэм иужькIэ щIэныгъэ лэжьыгъэм куууэ  хыхьащ. 1918 гъэм Петроград Лесгафт и цIэр зезыхьэ  щIэныгъэ институтым и унафэщI хъуащ, псэухукIи а къулыкъур зэрихьащ.

         ВластыщIэм Морозовым псэухукIэ къигъэсэбэпыну иритыжащ и адэм и щIапIэр. Еджагъэшхуэм абы астрономие лабораторэ ирищIыхьащ. Морозовым  жиIэгъащ: «ХХ лIэщIыгъуэм  цIыхубэм дамэ къытекIэнущ. Урысейм и цIыхухэм хьэршым гъуэгу къыхуагъуэтынущ». Ар пэж зэрыхъуар ди нэгу щIокI.  

Хэку зауэшхуэм щIидзэным куэд имыIэжу 1939 гъэм Николай снайпер курсхэр къиухащ. Фашистхэр ди къэралым къытеуа иужь фронтым ягъэкIуэну лъэIуащ. Дауи, ар къыхуадакъым зи ныбжь хэкIуэта академикым.  Пэжу, сытыт абы щищIэфынур зэуапIэм? Апхуэдэу щыхъум, Морозовым жиIащ телескоп IэмэпсымэщIэ фронтым щигъэунэхуну и мураду. ЯмыутIыпщмэ, Езы Сталиным хуэтхьэусыхэну яхуэдэлъащ.  Сыт ящIэнт? Арати. Зы мазэ пIалъэ иратри, Ленинград Iут Волхов фронтым ягъэкIуащ.

1942 гъэм и дыгъэгъазэм окопэм къихутащ щIэуэ къахыхьа зауэлIыр - илъэс 88-рэ зи ныбжь лIыжьыр! Абы зыри худачыхыу яхуидэртэкъым. Телъыджэращи, и нэхэм фIыуэ ямылъагъуж пэтми, шэрыуэт. Морозовым зэман кIэщIым дунейм иригъэхыжащ фашисти 10 хуэдиз. АрщхьэкIэ мазэр иухри, фронтым къыIуашыжащ. Морозовыр хуабжьу арэзытэкъым, аргуэру далъэрт Сталиным хуэтхьэусыхэну. АрщхьэкIэ Iэмалыншэт. 1944 гъэм  лIыжьым Ленин орденымрэ «Ленинград зэрихъумам папщIэ» медалымрэ иратащ.

Морозов  Николай ТекIуэныгъэр илъэгъуащ. И ныбжьыр илъэс 93-м иту ар 1946 гъэм лIащ.

 Мис апхуэдэ цIыхухэрщ лъэпкъри, къэралри, жылагъуэри зэкIэрызыгъапщIэр.

                              Махъшокъуэ Мухьэмэд.