Бенкендорф Александр и цIэм «жандармхэм я унафэщI» псалъэ зэпхар тхыдэкIэ кIэрыпщIауэ къокIуэкI. Пащтыхь Александр Езанэм и унафэм щIэта къулыкъущIэр кIэлъыплъу щытащ Пушкин Александр, Лермонтов Михаил сымэ я IэдакъэщIэкIхэм, къытебдзэ хъунумрэ мыхъунумрэ и нэIэ щIэту. 1802 гъэм Бенкендорф пащтыхьым и унафэкIэ Урысейм и Азие, Европэ Iыхьэхэр къызэхикIухьауэ щытащ, генерал Спренгпортен Е. М. и пщэ далъхьа унафэ щэхум гъусэ хуэхъури. Бенкендорф и «ГукъэкIыжхэм» къыхощыж пщы Мысост Рослъэмбэч зэрыхуэзар.
«Мыбы адыгэпщ гуэр щызэзгъэцIыхуащ, ди дзэм хэт, а зэманым Бытырбыху щыIа Исмэхьил-бей и къуэш Рослъэмбэч. Ар полковникт, пенсэшхуи иратырт, ауэ мызэ-мытIэу къызэрытпэщIэувэжам къыхэкIыу, дызэригъэныбжьэгъум дзыхьышхуэ хуэпщI хъунутэкъым. ИтIани, къысхуищIа пщIэр си гум фIэфIащ: и гъусэу верст 30 хуэдизкIэ шууэ дыздишэри, и унэр, и зауэлIхэр, тхьэIухуду жыхуаIэ и шыпхъур тлъагъуну гъуэтыгъуэ дихуащ.
Адыгэ хъыджэбзхэр плъагъуну Iэмал щымыIэ пэлъытэщ. Ауэ абыхэм я дахагъыр апхуэдизкIэ хэIущIыIути, къысщыщIынкIи хъуну жыхуаIа къомыр си тхьэкIумэм изгъэхьакъым. Иджыри щIалэ зыбжанэ гъусэ къытхуэхъуа нэужь, сыхьэт бжыгъэкIэ бгылъэ лъагъуэкIэ псэр зытхьэкъу къуажэхэм даблэкIари, пщым и къуажэм дынэсащ. Абы ди цIэкIэ Iэнэшхуэ игъэуват, и Хэкум зэрыщыхабзэу, ишхэр, и Iэщэхэр дигъэлъэгъуащ, и шыпхъуми мащIэу дыхукъуигъэплъащ. Адыгэ пщащэ псоми ещхьу, ар и IэпкълъэпкъкIэ егъэлеяуэ зэрызэкIужым гу лъыстэну сыхунэсащ - фащэ телъыджэм ар къигъэлъэгъуэну Iэмал къритырт.
Аргуэру дишхэм дышэсыжри, езы Рослъэмбэч уи нэгум къыпхущIэмыгъэхьэну лъагэу шабзэ зэриутIыпщу, афэ джанэрэ гъущI тажрэ зыщхьэрыгъ зауэлI 400, Iэщэ зэмыщхькIэ зэщIэузэдауэ, шууэ ди деж къызэрыхьащ. Мыр шуудзэ зэгъэпэщыпат, нэхъ лъэщ уигъэлъыхъуэну, иджыри къэс тлъэгъуахэм нэхърэ нэхъ нэгъэсауэ зэщIэузэдарэ зэуэным хуэIэзэу. Шым тесу шабзэр нэщанэм зэрытрагъахуэр, я зэуэкIэ-джэгукIэхэр дагъэлъэгъуа нэужь, пщым ди хэщIапIэм дишэжащ. Псэууэ дыкъалъагъужыну къытщымыгугъа псори гуфIащ, дызэрызыхуэмысакъыжам щхьэкIэ гукъанэ къытхуащIу. А Рослъэмбэч дыдэм илъэситI дэкIа нэужь, ди лагъымитIым дыхигъэкIыжащ, фочауэ ротитIыр тфIызэтриукIэри, зэи Урысейм емыкIужын бийуэ утыку къихьауэ щытащ».
ЗэкъуэшитIым я бын ХьэтIохъущокъуэ зэкъуэшхэу Исмелрэ Рослъэмбэчрэ, ди жагъуэ зэрыхъущи, зэрытцIыхур урыс дзэзешэхэмрэ тхакIуэ-усакIуэхэмрэ я тхыгъэкIэщ. Абы къыхэкIыу, куэд щIауэ утыку илъ пычыгъуэ зыбжанэр щIэдгъэпщ фIэкIа, щIэуэ къытIэрыхьэр мащIэщ. Мы гъэм зи илъэс 210-р дгъэлъэпIэну Лермонтов Михаил и «Исмэхьил-бейм» Рослъэмбэчыр цIыху ябгэу, фIы игу имылъу, и къуэшым ефыгъуэущ къызэрыщигъэлъэгъуар. Ауэ ипэжыпIэкIэ а тIум я Iуэхур зыIутар зэрыдмыщIэмкIэ зыкъэдумысмэ нэхъыфIщ.
Лермонтовым и музейм и хъумакIуэ, публицист Маркелов Николай Рослъэмбэч и теплъэр зэрыхуа сурэт щыIэнкIи хъуну хуегъэфащэ.
Абы зэрыжиIэмкIэ, ищхьэкIэ зи цIэ къитIуа генерал Спренгпортен Кавказым къыщыкIуам, езыр Псыхуабэ къыдэна нэужь, Бенкендорф адэкIэ кIуэцIрыкIащ, абы сурэтыщI Корнеев Емельяни и гъусауэ хуагъэфащэ. Корнеевым сурэт зыбжанэ иIэщ «шэрджэс» псалъэр къыхэщу: «Шэрджэс хъыджэбзхэр», «Шэрджэс шабзауэхэр», «Къэбэрдеишхуэм щыщ уэркъ», «Къэбэрдеишхуэм щыщ шэрджэсыпщ». Иужьрейм и сурэт флъагъур Мысост Рослъэмбэч тращIыкIауэ жызыIэ щыIэщ. УрысыбзэкIэ кIэщIэтха псалъэхэр: «Циркасянский князь Большой Кабарды».
«Цирасянский» псалъэр а «шэрджэс» дыдэм и франджыбзэращ, - етх Маркеловым. Ауэ псори хуэгъэфэщэныгъэу зэрыщытыр зыщыдгъэгъупщэ хъунукъым. Псалъэм папщIэ, «Кавказ линием ущрикIуэкIэ» интернет хэщIапIэм ардыдэр щатхри, мыри къыдыщIагъу: «ЖызыIэ щыIэщ ар нэгъуеипщым тращIыкIауи».
