ПсэукIэм зиужьын, цIыхур щыIэн папщIэ, электрокъару, хуабэ, уэздыгъэ хуейщ. КIэрыхубжьэрыхури, псыри, химие пкъыгъуэхэри, дыгъэри, жьыбгъэри къигъэсэбэпурэ, цIыхум а псори дыкъэзыухъуреихь дунейм, щIыуэпсым къыпкърех.
Гъэсыныпхъэхэр езыр кIуэщIрэ мыкIуэщIрэ жиIэу егуэш. КIуэщIхэм ящыщщ органическэ гъэсыныпхъэхэр: щIыдагъэ, газ, фIамыщI, шэд гуарцэ (торф) жыхуэтIэхэр. МыкIуэщIхэм хеубыдэ псым, жьыбгъэм, дыгъэм я къарур, щIым и купщIэм къыпкърыкI гуащIэр.
- ЦIыхум сыт щыгъуи къигъэсэбэпу щытащ пхъэр, щIыдагъэр, фIамыщIыр. Ауэ ар кIуэщIу къыщыхъури, къинэмыщI гъэсыныпхъэхэм зритащ. Апхуэдэщ атомыр, псым и гуащIэр, иужьрей зэманым къежьа биомассэр, къинэмыщI гъэсыныпхъэхэр. Атомнэ электростанцхэм шынагъуэшхуэ япылъщ. Псалъэм папщIэ, ар къауэмэ, Iэгъуэблагъэм псэущхьэрэ цIыхуу исыр зэтриукIэнущ абы пихуа гъуэз дыджым. Абдеж къыщыувыIэнукъым. Электростанцыр къыщыуэм уэгум ирипхъа сабэр дэкIуеинурэ, пшэ Iуву, укIуэцIрымыплъыфу къыщхьэщыувэжынущ. Абы дыгъэ бзийр зыгуэрурэ къыкIуэцIрыкIми, имыгъэзэжыфу «парниковый эффект» жыхуаIэ щIыуэпс насыпыншагъэри кърикIуэнущ. Дызэрыщыгъуазэщи, дунейм и хуабагъэр зы градускIэ дэкIуеймэ, щIымылхэр ткIужынурэ, дунейпсо псыр къиунущ. Зэ IуплъэгъуэкIэ щIыуэпсым зыкIи зэран дыхуэмыхъу хуэдэщ. УкIэлъыплъыжамэ, зэры-ЩIы хъурейуэ гузэвэгъуэр къыткIэщIэзэрыхьащ. Нобэ ди нэгу щIэкI псыдзэхэри, щIы хъейхэри, зэи ямылъэгъуа уаери, дыгъэ жьэражьэри цIыхум и зыужьыныгъэм и Iэужьщ. Хэтсар къетхьэлIэжуращ, кIэщIу жыпIэмэ, - жеIэ эколог Къаныкъуэ Каринэ.
Ди щIыналъэм утепсэлъыхьмэ, дэри диIэщ ГЭС зыбжанэ. Бахъсэн ГЭС-р яухуэну япэ псалъэмакъхэр къыщежьар 1900 гъэхэращ. Илъэс 11 дэкIауэ япэ эскизыр ящIауэ щытащ. ИлъэсиблкIэ къалъыхъуащ ГЭС-р зытрагъэувэн псыр. Урысей псом къикIыу лэжьакIуэхэр щэ бжыгъэу къекIуалIэрт станцым. 1936 гъэм япэ агрегатыр щIагъэнащ, илъэситI дэкIри, станцыр зэрыщыту къэлэжьащ.
Нэхъ къытеувыIапхъэщ атомнэ электростанцхэм. АЭС-р зэрагъэлажьэ пкъыгъуэ нэхъыщхьэр «радиоактивнэ элементкIэ» дызэджэу Менделеевым и периодическэ системэм хэт гупырщ. Абыхэм ящыщщ уран 233, уран 235, плутоний 239 жыхуэтIэхэр. АЭС-р зезыгъэкIуэж радиоактивнэ элементхэр щызэпкърыхукIэ, абы я купщIэм къапкърыкI гуащIэм и кинетическэ къарур механическэ щIынращ и лэжьэкIэм и щэхури. Псалъэм папщIэ, ураным е плутонийм и зы грамм бжыгъэр щызэпкърыхукIэ, фIамыщI килограмм 2800-м къыхэкI хуабэм покIуэж.
- АЭС-р зэпкърылъщ радиоактивнэ элементыр зрагъэувэ резервуаркIэ, псы щIыIэ зэрыт кумбыгъэкIэ, генераторкIэ, а псори зэрызэрагъэкIуэ, зэрыкIэлъыплъ панелкIэ. АЭС-м дуней псом зыщиубгъуами, абы нэхъ шынагъуэшхуэ зэпха яхэту къыщIэкIынкъым, электрокъару зэрызэрагъэхьэ щIыкIэ псоми уахэплъэжмэ. Псоми фIыуэ ящIэжу къыщIэкIынщ Чернобль АЭС-р къыщыуам, абы гузэвэгъуэу кърикIуар. Радиоактивнэ элементыр хьэуами, щIыми, псыми хэшыпсыхьри, узыфэ мыхъужын шынагъуэхэм заубгъуауэ щытащ. Языныкъуэ ухуакIуэхэм зэрыжаIэмкIэ, АЭС къэс къауэмэ, асыхьэту ехуэхыу зэрыхуэн кумбыгъэ яIэн хуейщ, къауэ хъужыкъуэмэ, бетон занщIэу зэрытрагъэжыхьыжыным хуэдэу. Мис апхуэдэ кумб Чернобль АЭС-м зэримыIарат кIэрыху-бжьэрыхуми, газ псоми щIыуэпсыр яуфIеиныр, апхуэдиз цIыху хэкIуэдэныр къызыхэкIар, - жеIэ химиемкIэ егъэджакIуэ Шауш Залинэ.
ГЭС-р лэжьэн папщIэ, псым и къарур къагъэсэбэп АЭС-м елъытауэ, ГЭС-р нэхъ тыншу, нэхъ шынагъуэншэу зэпкърылъщ. Нэхъ шынагъуэншэу зэпкърылъщ цIыхум куэд щIауэ ицIыху жьы щхьэлхэр. Абыхэм жьыбгъэм и кинетическэ къарур механическэ ящIу аращ. Нэхъ ищхьэIуэкIэ зэрыжытIащи, жьым и къарур мыкIуэщIхэм ящыщщ. Псом хуэмыдэу ар къыщагъэсэбэп Данием, Германием, Португалием, Ирландием, Испанием. Арами, мы лIэужьыгъуэми ныкъусаныгъэ гуэрхэри хэлъщ – ар зэпымыууэ жьыбгъэр зэхуэдэу къызэремыпщэращ, генераторхэми зэхуэдэу къарур къызэрамыубыдыфращ.
Дызытепсэлъыхь жьы щхьэлхэр щаухуащ Къалмыкъым, Коми Республикэм, Кольскэ хытIыгум, къинэмыщIхэми. Апхуэдэ щхьэлхэр щIыуэпсым зыкIи зэран хуэхъуркъым.
Иужьрей зэманым къэунэхуа хэкIыпIэхэм ящыщщ биомассэри. БиомассэкIэ дызэджэр псэущхьэхэмрэ къэкIыгъэхэмрэ щыкIуэдыжкIэ къапкърыкI гуащIэращ. Биомассэм и нэхъыбапIэр мэзхэм хэлъу жыпIэ хъунущ. Абы къыхах хуабэ, электрокъару, биогъэсыныпхъэхэр, биогаз, метан, водород жыхуэтIэхэр. Биомассэу зы килограммым метану нанометр зэбгъузэнатIэу 2,5-рэ къыхокI.
ЦIыхум зиужьын папщIэ, щIыуэпсым и къарур зэрылъэкIкIэ къигъэсэбэпурэ дыкъэзыухъуреихь дунейр къарууншэ ищIами, ар пхуэгъэзэкIуэжынущ. Зэран зыпылъ Iэмалхэр гъэкIуэдыжауэ, биомассэр, жьым, псым я къару мыкIуэщIхэр къэдгъэсэбэпурэ щIыуэпсым дыдэIэпыкъуфынущ: лей етхын щыдгъэтмэ, езым зигъэкъэбзэжынущ.
