«Матэ» кхъуеймрэ лъэпкъ проектхэмрэ

Адыгэ Республикэм и цIэр IуэхугъуэфI куэдкIэ къраIуэ. Абыхэм ящыщщ абы и бренду къалъытэ адыгэ матэ кхъуейр. Иджыпсту куэдым ящI адыгэ кхъуей, ауэ Цышэ Казбек хих «Матэ» кхъуей лIэужьыгъуэфIыр Адыгейм и мызакъуэу, хамэ къэралхэми къыщацIыхуну хунэсащ. Абы къыдэкIуэуи Казбек проект гъэщIэгъуэн куэд иIэщ, адыгэ тхыдэм, щэнхабзэм, псэукIэм ехьэлIауэ.

Кхъуей хэхыныр илъэс зыбжанэ ипэкIэ иригъэжьащ щIалэм. Кхъуеи 10 - 15 ищIу щIидзати, цIыхухэр къыщIэупщIэурэ, нэгъуэщI къалэхэм ирагъашэурэ Iуэхум зиубгъуащ. ПщIэ Iуэхур уигу ирихь щыхъукIэ, абы удимыхьэхынкIэ, щIэ гуэр къыумылъыхъуэнкIэ Iэмал иIэкъым, абы нэхъ зэрызебгъэужьынуми иужь уитынущ. Апхуэдэу Казбеки, и щхьэ и фейдэ къыхихыным и мызакъуэу, IэщIагъэ къызэрыгуэкIыу зэрыщымытыр, ижь-ижьыж лъандэрэ адыгэм кхъуей зэрыхихыр, ар шхыныгъуэ нэхъыщхьэхэм зэрыхалъытэр, адыгэ Iэнэм къытралъхьэу, зекIуэ ежьэм здрихьэжьэу зэраIар ищIэрти, къарум и мызакъуэу игурэ и псэрэ хилъхьащ и Iуэхум. ИтIанэ, зыгуэр щебгъажьэкIэ уи гупсысэкIэм къытехуэу чэнджэщ къозытыфыни, гъуэгу уэзылъагъуфыни къыкъуокI. ЩIалэр Iуэхум зэрыдихьэхам нэмыщI, и IэщIагъэм - кхъуей хэхыным - теухуауэ сытри зригъэщIэну фIэгъэщIэгъуэн хъуащ. Абы папщIэ, уеблэмэ Къэбэрдей-Балъкъэрми къакIуэри, тхыдэджхэм захуигъэзауэ щытащ.

Дэнэ а псор къыщежьэр? И сабиигъуэр, къыщыхъуа дунейр арагъэнщ. «ДыщыцIыкIум адэшхуэ-анэшхуэм я куэщI срапIыкIащ. Куэдым дыхуагъэIущащ, езыхэр зэрызэхущытыр, лъытэныгъэу я зэхуаку дэлъыр слъэгъуащ. Ущыпсэум деж апхуэдэ Iуэху гуэр урихьэлIамэ, Iущагъ гуэр зэхэпхамэ, ахэр уигу къэкIыжурэ, уи Iуэхум хэплъхьэурэ укъекIуэкIмэ, фIы куэд къыпокIуэ. Ар сэ згъэунэхуащ. ЛъэныкъуитIымкIи си адэ-анэшхуэхэр псэууэ сыкъэхъуащ сэ, апхуэдэ насып сиIащ. Мис абыхэм жаIэжу зэхэсхам, я дуней тетыкIам къыхэсха хъунщ нобэ сызыпэрыт Iуэхум щыщ Iыхьэхэр, зи гугъу тщIы проектхэр. Ди лъэпкъ хабзэр, тхыдэр, IэщIагъэу яIар, къагъэсэбэпа Iэмэпсымэхэр дгъэлъэгъуэн мурадкIэ едгъэжьащ лъэпкъ проектхэр. СыткIэ ахэр зэрысэбэпыр? Псом япэу, къыдэкIуэтей щIэблэм я дежкIэ. Нобэ гаджетхэм фIэкIа Iуэху зимыIэ ныбжьыщIэхэм я нэгу къахущIэгъэхьэнукъым а зи гугъу тщIы шхыныгъуэхэр зыхуэдэр, къызыхащIыкIыр, гъавэм, къэкIыгъэм адыгэр зэрелэжьу щытар, къагъэсэбэпа Iэмэпсымэхэр, нэгъуэщI куэди, - жеIэ Цышэм.

Пэжщ, щIалэм и псалъэхэр. А «пщэфIапIэм» щIэлъ хьэпшып мащIэми куэд къыпхуаIуатэ, пасэрей дунейм укъыщегъэхутэ. ИкIи пщэфIапIэм ущIыхьэрэ пасэрей нанэм и куэщI укъихутауэ къыпщыхъумэ, и мурад нэхъыщхьэр къехъулIауэ къелъытэ абы. ПщэфIапIэм Iэщи-фащи щIилъхьакъым. АтIэ адыгэм махуэ къэс къигъэсэбэпу щыта хьэпшыпхэрщ, цIыхур лажьэу зэрышхэж Iуэхущ абы щIэплъагъуэр. Нартыхур, ар зэрахьэж Iэрыщхьэлыр, гуэдзыр щахъумэ гуэныр, кхъуей, сыт хуэдэхэр. «ШколакIуэхэр мыбы къыщIыхьа нэужь, телефонри дунейм щекIуэкIри къафIэмыIуэхужу зэпаплъыхь, хъыбархэм йодаIуэ, нэхъыбэ къызэращIэным иужь итщ. Абы ущымыгуфIыкIынкIэ Iэмал иIэкъым. Сэ сыхуейт а зэпыщIэныгъэр, блэкIамрэ нобэмрэ зэрызэпхар утыку къисхьэну. XVIII-XIX лIэщIыгъуэм псэуа адыгэм и жьэгум дэлъа фIыгъуэр щызыхыумыщIэнкIэ Iэмал иIэкъым абы. Къытхуеблагъэхэм идогъэлъагъуфI нартыху кIэчаным пIастэ къызэрыхащIыкIыр», - къыддогуашэ Казбек.

Мыр туристхэм папщIи сэбэпщ. А псор зи нэгу щIэкI хамэ цIыхум лъэпкъым и псэукIар къещIэ, ди шхыныгъуэхэм я IэфIагъым къыдехьэх. Кхъуей быдэ хужьыр, кхъуей гъэгъуа плъыжьыр, къурэ шей, кофе, пIастэ, матэ кхъуей зыдэлъ хьэлывэ гъэжьа, псыхьэлывэ, фо - ахэр къызэхуэсхэм хуагъэхьэзырурэ ирагъэшх Iуэху гуэрым щыхэтым деж.

Казбек проект зэмыщхьхэмкIэ ди нобэмрэ пщэдеймрэ зэрызэпищIэм мыхьэнэшхуэ иIэщ, абы нэхърэ нэхъ цIыкIукъым туризм и лъэныкъуэкIэ зэригъэлажьэри.

- «Лъэужь» зыфIэсща а проектыр адыгэ лъэпкъым и тхыдэ, щэнхабзэ щIэиныр хъума хъун папщIэ едгъэжьами, дызыхэпсэукI лъэхъэнэм мис апхуэдэ щIэинхэр иджырей псэукIэ-экономикэ зыужьыныгъэм етпхын хуейщ, туризм, инвестицэ я лъэныкъуэкIэ удэзыхьэх, ди блэкIари хъума хъун папщIэ, - жеIэ Цышэм. - КIэщIу жыпIэмэ, блэкIам и купщIэр нобэрей махуэм гъуазэ хуэпщIыфмэ, куэд пхуэхъумэнущ, узэрыщыту укъызэтенэфынущ, зыужьыныгъи бгъуэтынущ. Зи гугъу тщIы, «шэрхъ зыщIэт пщэфIапIэр» Адыгейм и унафэщIхэми я нэIэ щIэту апхуэдэщ, хьэщIэ егъэблэгъэнымрэ турист IуэхумкIэ къыпхуэгъэсэбэпыну щытщи. Абы фIагъыу иIэхэм ящыщщ шэрхъ щIэту къепшэкI зэрыхъур - республикэм зэхыхьэ щекIуэкI щIыпIэхэм, уеблэмэ нэгъуэщI хэгъэгухэм пшэ хъунущ.

А пщэфIапIэм зы хьэку телъыджэ къыбгъурытщ. ГъэщIэгъуэн пщымыхъуу къанэркъым абы и зэхэлъыкIэр, зыхуэгъэпсар, шхын зэрыщыбгъэхьэзырым нэмыщI щIалъхьа гупсысэр. Лъэпкъищым я щэнхабзэр щызэрипха, адыгэм ейр курых зыхуищIа хьэкур къэзыгупсысар езыращ. УзэрыIуплъэу къыбощIэ зи гугъу ищI лъэпкъхэр зыхуэдэмрэ ахэр зэрипхын хуей щIэхъуамрэ. Нэхъыщхьэращи, а хьэкум IэфIу уегъашхэ. Хьэкум и курыкупсэм лъагэу тетщ урыс самовар. Абы шей литр 50 йохуэ. И ижьырабгъу лъэныкъуэмкIэ жьэгу иIэщ, шыуаныр иту, ухуеймэ, зыгуэр щыгъавэ, щыгъажьэ, сэмэгумкIэ пшахъуэ - кофе щыбгъавэ мэхъу. А псоми я лъабжьэм мафIэ щIыбощIыхьри, мавэ, мажьэ! Сыт ар зи нэщэнэр? Лъэпкъ зэныбжьэгъугъэм, гуапагъэм, берычэтым!

Адыгэр ижь-ижьыж лъандэрэ хьэщIэхуэфIщ, и жьэгу мафIэр зэщIэгъэнарэ и Iэнэ лъакъуищыр узэдауэ апхуэдэщ. Ди лъэпкъыр илъэс бжыгъэ куэд мэхъу урысым зэрыдэпсэурэ, ныбжьэгъу зэрыхуэхъурэ. Хэт зымыщIэр абыхэм самоваркIэ ягъэва шейм пэрысу зэман гукъинэжхэр зэрагъакIуэр? ПшахъуэкIэ гъэва кофер зи нэщэнэр хамэ къэрал куэдым ипхъа хъуа адыгэ лъэпкъым и псэукIэрщ, зыхэс лъэпкъым я ерыскъыхэр зэрашхырщ. КъуэкIыпIэ къэралым щыпсэу ди лъэпкъэгъухэр зыщыгуфIыкIын гуэрщ ар, туристхэми дэри фIыуэ долъагъу нобэ кофер. А хьэкур зэщIэгъэнамэ, екIуэкI Iуэхум хэтхэм шей, кофе, адыгэ кхъуей зыдэлъ хьэлывэ хуабэрэ кхъуейрэ ирагъэшхыф. ЦIыху 300-м зэуэ я гуапэ ящIыф.

КъепшэкI хъууэ щыщыткIэ, Налшык къэпшэфыну уи «адыгэ пщэфIапIэр» жытIэу Казбек дыщеупщIым къыджиIащ: «Дэни сшэфынущ. Аращ ар зыхуэщIар, шэрхъ щIыщIэтри аращ. Дыкърагъэблагъэмэ, Налшыки щызгъэлъэгъуэфынущ абы и фIагъ псори. ДяпэкIэ апхуэдэ зэпыщIэныгъэхэр, зэдэлэжьэныгъэхэр зэтеублэным иужь ситщ, си гупсысэхэм щыщ гуэрхэр ди къуэш хэгъэгум щыпхызгъэкIыну си мурадщ. Къэбэрдей-Балъкъэрым и махуэшхуэхэр дэтIыгъыу, ди гуапэу дыкъеблэгъэнущ, си гугъэщ цIыхухэми ягу ирихьыну».

А псом къищынэмыщIауэ щIалэм ещI «Гъуэмылэ» IэфIыкIэм хуэдэу дахэу гъэщIэрэщIауэ зэкIуэцIылъ ерыскъы. Ар апхуэдизкIэ къэуатщи, жэщ-махуэ зыбжанэкIэ гъуэгу утехьэнуми, нэгъуэщI гъуэмылэ ухуейкъым. Казбек зэрыжиIэмкIэ ар уэркъ гъуэмылэщ! Зи гугъу тщIыр ерыскъыгъуиблу зэхэлъщ, гуэдз къигъэкIыкIа, нартыху къигъэкIыкIа, кхъуей, лы гъэгъуа, хугу сыт хуэдэхэр фокIэ зэхэщIэжауэ. Апхуэдэ гъуэмылэр адыгэ Iэщэ-фащэм хэта гъуэмылапхъэ цIыкIум илъу шур зекIуэ ежьэрт.

Гъуэгу здытетым къэмэжэлIамэ, зы тыкъыр къыпичрэ жьэдилъхьэмэ, къару къыхилъхьэжырт. ШхыгъуафIэтэкъым ар, тыншуи бгъэныщкIуртэкъым. Ауэ гур къыщIэзыубыдэ ерыскъыхэмкIэ зэхэлъ шхыныгъуэщи, и Iыхьэ нэхъ мащIэми къару къыпхелъхьэж, зы тIэкIунитIэм уи ныбэ из ещI.

Казбек и адыгэ матэ кхъуейр къэбэрдей кхъуейм ещхьу ину, берычэту щыткъым, цIыкIущ, быдэщ, ауэ IэфIщ. Абы и фIагъым теухуауэ мыращ Цышэм жиIэр:

- Дэ иджыпсту тщIы кхъуей быдэм и IэфIагъым и закъуэкъым фIагъыу иIэр, ар икIи пIалъэ кIыхькIэ щылъынущ, гъуэгу здытепхьэн хуей хъуми - цIыкIущ, гъущэщ, быдэщ. Къэбэрдей кхъуей цIынэми, гъэгъуами унагъуэ кхъуейкIэ нэхъ уеджэнщ, унагъуэм щызепхьэу, щыпшхыу аращи.

Ди кхъуейм шхыныгъуэ 50 хуэдиз къыхыбощIыкIыф. Дэ ресторанхэм я пщафIэ лъэрызехьэхэм дадолажьэри, дощIэ. Кхъуейр ди республикэм и бренд хъуащи, нэхъри зэрызедгъэужьыным, лIэужьыгъуэщIэхэр зэрытщIыным дыпылъщ.

КъищынэмыщIауэ, «Матэ» кхъуей быдэм хуабжьу сэбэпынагъ ин пылъщ цIыху Iэпкълъэпкъым дежкIэ. Уеблэмэ, сабий зи ныбэ илъ анэм ирагъэшх езым и къупщхьэхэр быдэ хъун папщIэ, сабийри Iэбыдэ-лъэбыдэу дунейм къытехьэн щхьэкIэ. ИужькIи, цIыкIур игъэшхэху анэм дежкIэ сэбэпщ кхъуейр.

Сабийм и къупщхьэр зэрызэригъэубыдым хуэдэ дыдэу, лIыжь-фызыжь хъуахэм я къупщхьэхэр быдэу щигъэтщ абы. Адыгэм къэуат зыщIэмылъ, узыншагъэм дежкIэ мысэбэп ишхыу щытакъым. Нэхъапэм кхъуей быдэр мэкъуауэ кIуэхэм Iэмал имыIэу здрахьэжьэ ерыскъыхэм ящыщт. Япэрауэ, уигъэмэжалIэртэкъым, етIуанэрауэ, зы кхъуей тыкъыр уи бзэгу лъабжьэм щIэплъхьэмэ, махуэм я нэхъ хуабэми, псы ухуигъалIэртэкъым.

А пасэрей шхыныгъуэр иджырей теплъэ иIэу сату Iуэхум зэрыхуигъэхьэзырыр екIущ икIи удэзыхьэхщ. Сату Iуэхум ухэтыфын щхьэкIэ, и IэфIагъкIи, и теплъэкIи цIыхур къыдихьэхыу щытын хуейщ продукцэм. ДызыхэпсэукI дунейм и хабзэхэр (шхыныр куэд зэрыхъуар, цIыхум я щэхуэкIэр) къалъытэри, кхъуейр грамм 250-300 хъууэ щIын щIадзащ. Ар адыгэ тхыпхъэщIыпхъэхэр къызытещ пхъэ пхъуантэм, тхылъымпIэ Iувым къыхэщIыкIа коробкэм иралъхьэ. ЛIэужьыгъуэу ящI псоми зэкIуэцIылъхьэкIэ къыхуагупсысащ. Абы нэсын ипэ къихуэу, зэIымыхьэу хъума хъун папщIэ иджырей технологием и Iэмал псори къагъэсэбэпу зэкIуэцIалъхьэ.

«Матэ» фирмэм и ерыскъыхэкIхэр Москва гъэлъэгъуэныгъэхэми хэтщ, ВДНХ-ми щагъэлъэгъуащ. «Ди Iуэхур зэредгъажьэрэ Адыгэ Республикэм Мэкъумэш IэнатIэхэмкIэ, ЩэнхабзэмкIэ и министерствэхэмрэ дадолажьэ, Правительствэм и нэIэ къыттригъэтщ. Абыхэм срагъэблагъэри, зыбжанэрэ дыщыIащ гъэлъэгъуэныгъэ инхэм, къэрал утыкухэм дихьащ. Адыгэ Республикэм ущискIэ, адыгэ шхыныгъуэщ, адыгэ хабзэщ, адыгэ фащэщ бгъэлъэгъуэн хуейр, сэ къызэрыслъытэмкIэ. Мыбдежым кхъуейм къыпэкIуэ фейдэм и закъуэкъым нэхъыщхьэр, атIэ дэ езым ди щхьэр дгъэлъэпIэжу ди фIагъымрэ беягъымрэ утыкушхуэхэм щыдгъэлъэгъуэным мыхьэнэшхуэ иIэщ, - жеIэ Казбек. - Зыгуэрым дефIэкIын щхьэкIэ, кхъуей IэфI тщIынымкIэ хэкIыпIэ къэтлъыхъуэжын хуейуэ щыткъым. Абы и IэфIагъри, и сэбэпынагъри дунейпсо мардэм изагъэу къытхуагъэнащ ди адэжьхэм. Ди кхъуейр зы къэралым ейми къыкIэрыхуркъым, абы щхьэкIи уныкъуэкъуэн хуейкъым. Пэжщ, кхъуей лIэужьыгъуэ куэд щыIэщ, цIыхум нэхъ фIэфIыр къыхихыу.

Дэ ди кхъуейр къедгъэцIыхун хуей къудейуэ аращ, итIанэ зыхуейм ищэхунщ, зыхуэмейм ищэхункъым. Иджыпсту къапщтэмэ, уасэкIэ мыбдеж тIэкIу щафIэлъапIэщ кхъуейр. Ауэ зи щхьэ хуэсакъыж, зи бын и узыншагъэ кIэлъыплъ цIыхум нэхъыфIращ къищэхур. Дэ дыкъапщтэмэ, цIыхум я ныбэ из тщIыныркъым япэ идгъэщыр, атIэ лъэпкъ зэхэщIыкIыр догъэкIуатэ, и къэуатым гулъытэ нэхъ худощI. ИтIанэ, ди кхъуей быдэр илъэскIэ щылъми, зыри къыщыщIынукъым. КIуэ, «Роспотребнадзор»-м и хабзэр аращи, мазитI тыдотхэ. ИлъэситIрэ ныкъуэрэ щылъа кхъуейр лабораторэм яхьри къапщытати, и зы фIагъ кIуэдатэкъым. Иджыри зы гъэщIэгъуэн бжесIэнщ: ар апхуэдизкIэ къабзэщи, кхъуейр яхьэжри, псы къэкъуалъэ хакIэжати, шэ хъужат. Шыгъу мащIэр къыхэщ фIэкIа, зыкIи зихъуэжакъым».

«Матэ» кхъуейм иджы къежьа хэхыкIэ лъэпкъ етхьэлIэркъым, унагъуэм зэрыщащIым хуэдабзэущ зэрытщIыр. Жэмым къыщIэтша шэр мыупщIыIу щIыкIэ кхъуей хыдох. Краснодар, Ставрополь, Налшык дэт тыкуэнышхуэ зыбжанэм щыдощэ.

Хуабжьу гухэхъуэщ Цышэ Казбек зиужь ит Iуэхур лъэпкъ хъугъуэфIыгъуэр хъумэным къызэрыхуэсэбэпыр, ди хэгъэгухэр абыкIэ зэрызэпищIэр.