ИщIари имыщIари…

Къызэралъхурэ илъэс 350-р зэрырикъур мы гъэм ягъэлъапIэ япэ урыс император Петр Езанэр тхыдэм къыхэнащ гъащIэм и сыт хуэдэ лъэныкъуэми лъэIэс цIыху телъыджэу. Ахэр апхуэдизу куэд мэхъури, уеблэмэ имыщIахэри кIэралъхьэ. Псоми я гугъу тхуэмыщIми, языныкъуэ унафэхэр щапхъэу къэтхьынщ.

1704 гъэм къызэрагъэпэща комиссэм и къалэнт IэнатIэ зэмылIэужьыгъуэхэм налогхэр ятрилъхьэу къыхэкI ахъшэмкIэ Санкт-Петербург унэхэр дащIыхьыну. Псалъэм и хьэтыркIэ, бжьэ гъэхъуным, бдзэжьей къэубыдыным. Уеблэмэ, псы Iуфэхэм IуащIыхь пхъэбгъу зэгъэIулIахэм гуэлым мылым пхача псы къигъэхъуапIэ нэхъунэ къызэщIиубыдэрт. Фызхэм налог ятехуэрт пхъэбгъу зэIулIахэм тету зэрыжьыщIэм щхьэкIэ. Петербург и нэхъыбэр яухуащ апхуэдэ щIыкIэкIэ къыхах ахъшэкIэ.

 Хэбгъэзыхьмэ, къабзэныгъэми Iуэхур нэсат. Хьэмэмхэм налог тралъхьати, цIыхухэм абыхэм зыщагъэпсыкIыжыртэкъым. ГъэщIэгъуэн къэхъуащ. Петербург унафэ къыщыдэкIат гъэмахуэм хьэмэмхэр ямыгъэлэжьэну, пхъэхэмкIи унэхэр ямыгъэплъыну (ахэр ухуэныгъэхэм ирахьэлIэн хуейт). Хьилагъэ хуекIуауэ цIыхухэм жэщкIэ ягъэплъырт. ИтIанэ полицэм «пашэ гупхэр» къызэригъэпэщащ. Iугъуэр къыздикIыр зэрызэхагъэкIыу къуаншэм етхьэкъурт. Абы щыгъуэми езы Петр зигъэпскIыну фIэфIт.

Нэхъ цIэрыIуэ дыдэу тхыдэм къыхэнар я жьакIэхэр яупсыным теухуауэ къыдигъэкIа унафэрщ. Европэм зэрыдэплъеям и закъуэтэкъым Iуэхур здэщыIэр: пащтыхьым къилъытэрт жьакIэм жьыр, боярхэм я зэманыр, ягу къигъэкIыжу. Умыупсынумэ, ахъшэ ты (уасэхэр лъакъуэлIэшхэм, къулеижьхэм, мэкъумэшыщIэхэм я деж хуабжьу щызэщхьэщыкIырт).

Петр блэкIакъым цIыхубзхэм зэрызахуэпэн хуейми. Абыхэм сыт и лъэныкъуэкIи европейхэм зыдрагъэкIун хуейт. Иужьрейхэм псалъэмакъыншэу, уеблэмэ яфIэфIу къащтащ къыхуагъэувахэр.

 Тхыдэджхэм къалъытэ щIыIухэм теухуа унафэ щымыIауэ. Шха иужь я зауэлI фащэхэм я IэгъуапэхэмIэ я Iупэхэр ямылъэщIыжын папщIэ абдежхэм щIыIухэр ирадэну Петр унафэ ищIакъым. Ауэ вакъэ лъэгухэм гъущIым къыхэщIыкIа гуэри щIамыIулIэным теухуар щыIагъэнущ. Ар къызыхэкIари мыращ. А зэманым куэдрэ къэхъурт быдэ гуэрым жьэхигъэуа иужь абыхэм къапих хъуаскIэхэм я зэранкIэ гын щхьэлхэр къыщыуэ.

Арати, апхуэдэ щIыпIэхэм вакъэ щабэхэр пщыгъыу фIэкIа къыщыпкIухыну ухуиттэкъым.

ГъэщIэгъуэнщ пащтыхьыр фадэм зэрыбгъэдыхьэу щытар. ЗэраIуэтэжымкIэ, зэфIэмытыжыфу ефа матросым хуигъэгъурт и нэкIур езым и кхъухьыр здэщыIэ лъэныкъуэмкIэ гъэзауэ джэламэ. Петр езыр фадэкIэ ерыщт, и хьэщIэхэр хигъэзыхьырт. Уеблэмэ яхуэмыхьу илIыкIхэри къахэкIыу. АрщхьэкIэ зэрефам и зэранкIэ и лэжьыгъэр къигъэнамэ е нэхъыкIэж къэхъуамэ, тезырхэр ятрилъхьэрт. 1714 гъэм игъэувауэ щытащ «Зэрыфадафэм папщIэ медалыр» Килограммибл зи хьэлъагъ медалыр пщэм иращIэрт, къуэншам ар пщIэхэлъу тхьэмахуэкIэ къикIухьын хуейуэ.