ЩIэныгъэр зи гъуазэ

   «Дадэ, уэ усакIуэу укъалъхуауэ ара?» - еупщIащ илъэсий хъу ди Арианэ си анэ дэлъху закъуэ Молэ СулътIан (дэ дызэреджэр ТIытIэщ). Ар щызэхэсхым «Сабийм къиIуатэр пэжщ» зэрыжаIэр занщIэу сигу къэкIыжащ. Ди Iущыцэ цIыкIум псынщIэ дыдэу къыгурыIуат ТIытIэ и псэлъэкIэр зэрытелъыджэр, усэ, макъамэ дахэм ещхьу удихьэхыу зэрыIур, зэчиишхуи зэрыбгъэдэлъыр.

         ТIытIэ и ныбжьыр илъэс бгъущIым нэсащ, ауэ акъыл жанагъкIэ, гурыхуагъкIэ щIалэгъуалэм ятокIуэ. Гухэхъуэщ уедэIуэну ар Пушкиным, Лермонтовым, Некрасовым, урыс литературэм и нэгъуэщI классикхэм, адыгэ усакIуэхэм я IэдакъэщIэкIхэм, езым и усэхэм зы щыуагъэ хэмыту гукIэ къызэреджэм. ТIытIэ и Iэрытххэр томищэм щIегъу. Абыхэм сытри къыщыбгъуэтынущ: бзэм, дыкъэзыухъурехь дунейм ехьэлIа къэхутэныгъэ зэмылIэужьыгъуэхэр, гукъэкIыжхэр, гъащIэм къыхиха гупсысэхэр, къебжэкIхэр, усэхэр, уэрэдхэр…

         Урысейм, Къэбэрдей-Балъкъэрым я тхыдэм, IуэрыIуатэм, гъащIэм и дэтхэнэ лъэныкъуэми фIы дыдэу хещIыкI, емызэшу махуэ къэси и щIэныгъэм хегъахъуэ. Газетхэр, радиор, телевиденэр сыт щыгъуи и Iэпэгъущ, УФ-м и Журналистхэм я союзым хэтщ, «ЩIэныгъэ» зэгухьэныгъэм и лектору щытащ, абы и фIыщIэ тхылъри къыхуагъэфэщащ.

          ЗэрыцIыкIурэ щIэныгъэр зи гъуазэ ТIытIэ псори фIэгъэщIэгъуэнщ, дэри куэдым дыдрегъэхьэх. Еджэн зэрыхуейр пасэ дыдэу фIэкIуэда и адэм и уэсятти, цIыхубз Iущу, Iэдэбу, гуапэу, цIыхугъэшхуэ зыхэлъу щыта ди анэшхуэм ар игъэзэщIащ. ЛитературэмкIэ зэфIэкIхэр зэриIэр къуажэ егъэджакIуэхэм къагурыIуэри, къыщытхъуурэ тхэным трагъэгушхуащ. Ебланэ классым щIэсу абы и япэ усэхэр тхакIуэ Теунэ Хьэчим пощткIэ хуригъэхьауэ щытащ, хэплъэну, чэнджэщ къритыну елъэIуу.

- «Москва» колхозым мэкъуауэ бригадэу тIу иIэт. Ебланэ гъэ еджэгъуэм сыхэсу а гупитIым я пщафIэ къуэдзэу сыкъагъэлъэгъуауэ гъэмахуэ зыгъэпсэхугъуэр губгъуэм щесхьэкIырт. ВыгукIэ мэкъуауэхэм псы, шхын къахуэсшэрт. ВитIри IумпIафIэти, сыкъамылъагъумэ къысхуэзэшырт. Псылъэу хы сиIэти, нэщIу ирезгъэхьэлIэртэкъым.

Лъэбакъуэ щищ зи кIыхьагъ аргъынэ щырыщ уахъты къэс паупщIт. Пщэдджыжь акъужьыр къащIихуу гупхэр зэхьэзэхуэу щыслъагъукIэ сигу хэхъуэрт. ЛIыфIыпIэ зэримыгъахуэу зэпеуэхэри яхэтт. КъуейнэкIу лъапэм деж гъуэгубгъум пэгъунэгъуу мэкъуауэ пщыIэр щытти, блэкIри къыблэкIыжри къыдэхъуапсэу къысщыхъурт.

Зэгуэрым си махуэ Iуэхухэри зэфIэкIауэ шыгум ису къыдбгъэдохьэ колхозхэт гуэр. Ар къыщIэкIуар сэрат. Абы псоми зэхахыу жиIащ Шортэн Аскэрбий къызэрызэжьэр. Ар Теунэ Хьэчим хуезгъэхьа тхыгъэхэм кърагъэжьауэ арат. Шортэныр си тхыгъэхэм хэплъащ. «Ди къуажэ» зыфIэсща усэри клубым деж щытригъатхэри, I95I гъэм радиом къитауэ щытащ. ИужькIэ Шортэн Аскэрбий ди унэми неблэгъауэ щытащ, гупсэхууи си тхыгъэ къомым еплъащ. «Узэгугъур къогугъуж» пьесэр къуажэ клубым щыбгъэлъагъуэ хъуну зэрыжиIэм икъукIэ гушхуэныгъэ къысхилъхьат, - игу къегъэкIыж ТIытIэ.

Телъыджэ пщымыхъуу къанэркъым а зэманым ныбжьыщIэ зэчиифIэхэм гулъытэу хуащIу щытар! Теунэ Хьэчимрэ Шортэн Аскэрбийрэ ТIытIэ дэзыхьэха Iуэхум зэрытрагъэгъэгушхуам къаруушхуэ къыхилъхьащ. ЕхъулIэныгъэхэр къигъэлъагъуэу ар щеджащ Къэбэрдей-Балькъэр къэрал университетым филологиемкIэ и факультетым. Еджэным къыдэкIуэуи жылагъуэ лэжьыгъэми жыджэру хэту, и творческэ зэфIэкIми зиузэщIу а зэманыр кIуащ. I957 гъэм Москва къыщыдэкIа «Голос горной реки», Налшык дунейм къыщытехьа «Молодые голоса» тхылъхэм ихуащ студент Молэ СулътIан и усэхэр. А къыдэкIыгъуэхэм ихуащ Балъкъэр Фоусэт, Нало Заур, Тхьэгъэзит Зубер, Щоджэн Хьэбас, Елгъэр Кашиф, Мысачэ Пётр, Джэдгъэф Хъусен сымэ я IэдакъэщIэкIхэри. Си анэ дэлъхум и усэхэр абыхэм зэрахэтым сэ гушхуэныгъэ къысхелъхьэ. А зэманым ахэр псори щIалэт, къэзыцIыхуи щыIэтэкъым, ауэ иджыпсту а унэцIэхэр зэхэзымыха гъуэтыгъуейщ. Ди ТIытIи, шэч хэмылъу, апхуэдэу цIэрыIуэ хъунут, адэкIэ и щIэныгъэм пищамэ, и гъащIэр тхэным триухуамэ. Ауэ абы къуажэм къигъэзэжащ, и анэмрэ и шыпхъуитIымрэ щIэгъэкъуэн яхуэхъун папщIэ, унагъуэм езырат цIыхухъуу исыр.

1958 гъэм Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетыр япэ дыдэу къэзыухахэм ящыщ Молэ СулътIан къуажэ курыт еджапIэм лэжьэн щыщIидзащ. ЩIэныгъэ нэхъыщхьэ зиIэу Жэмтхьэлэ япэу къыдыхьэжа егъэджакIуэр арат. Илъэс тхущIкIэ псэемыблэжу а IэщIагъэм ирилэжьащ ар, анэдэлъхубзэр щIэблэм егъэджыным, фIыуэ егъэлъагъуным и гуащIэшхуэ хилъхьэу.

         Къыщалъхуа щIыпIэм егъэлеяуэ лъагъуныгъэшхуэ хуиIэщ ТIытIэ. Мэзым, губгъуэм, хъуэпсэгъуэу илъэс куэдкIэ зэрихьа и мэкъупIэм ноби кIуэну фIэфIщ. Дэтхэнэ жыгми, удзми, псэущхьэми я цIэр ещIэ, псоми яхуоусэ. Жэмтхьэлэ щIыналъэм (ТIытIэ абы зэреджэр Мэзхъурейщ) къыщыкI къэкIыгъэу щитIым щIигъум я фIэщыгъэхэр, щIыпIэцIэхэм я тхыдэр, жылэм узыщрихьэлIэ унэцIэхэм я къежьапIэр, къуажэдэс цIэрыIуэхэм я гъащIэр къызэрекIуэкIар, нэгъуэщI гъэщIэгъуэн куэд къихутащ, зэригъэзэхуащ, итхыжащ.

         Бзэ дахэ, бзэ шэрыуэ, къулей Iурылъщ ТIытIэ. Зи бзэр зыгъафIэ лъэпкъым лъабжьэ быдэ зэриIэр къыджиIэурэ ар зэрытлъытэным дыкъыхуреджэ.

         «Къэбэрдеибзэу щыIэр а зыращ. МыкIуэщIыж гупсысэу хэлъыр зыIурылъхэм яхурокъу. Гъусэ пэжу дунейм щызиIэщи, дызэрощIэ, щIэщыгъуэхэр дгъэIуу допсэу. Ар къысщогугъ семылъэпэуэну, и плъыфэ псори псалъэ шэрыуэкIэ згъэнэIуэну къыспоплъэ», - щитхащ абы «Си макъ» тхылъым и хэзыгъэгъуазэм. Абы и дэтхэнэ зы усэми и лъабжьэм щIэлъщ адыгэбзэм и къабзагъыр, и лъэщагъыр.

Зы газет тхыгъэм узыхуей псори къыщыпIуэтэну гугъущ. Нобэ сэ, дауи, ТIытIэ и зэфIэкI псори къэзгъэлъэгъуэфакъым. Ауэ нэхъыщхьэу къэслъытэр зыщ: апхуэдэ цIыху телъыджэхэр мащIэ дыдэщ икIи ахэращ ди щIэблэмкIэ щапхъэфIыр, я Хэкур, унагъуэр, анэдэлъхубзэр фIыуэ ялъагъуу, абыхэм гурэ псэкIэ яхуэлажьэу, я щIэныгъэм хагъахъуэ зэпыту, гъащIэм и дэтхэнэ лъэныкъуэри къахутэу, цIыхури дунейри яфIэгъэщIэгъуэну псэунымкIэ.