Лэжьыгъэм и ЛIыхъужьхэр

«Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь» цIэр СССР-м нэхъ дамыгъэ лъапIэ дыдэу щабжу щытащ. Ар 1938 гъэм къащта Унафэм ипкъ иткIэ, лэжьыгъэм къыщыхэжаныкIахэм, ехъулIэныгъэ къызэрымыкIуэхэр къэзыхьахэм иратырт.

Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь япэу хъуауэ щытар Иосиф Сталинщ - 1939 гъэм хуагъэфэщат а цIэ лъапIэр. Апхуэдэуи, 1945 гъэм Сталиным къыхуагъэфэщат Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэ лъапIэри. Ауэ а дамыгъэр Сталиным хуэфащэу къилъытэу щытакъым, икIи зэи  «Дыщэ Вагъуэ» медалыр зэхилъхьакъым. Гъубжэмрэ уадэмрэ къызыхэIущIыкIа медалыр сыт щыгъуи и бгъэгум хэлъащ.

ЕтIуанэу СССР-м Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь хъуар Дегтярёв Василийщ. Ещанэр Токарев Фёдорщ.

СССР къэралыр зэрыщыIа зэманым къриубыдэу, Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь цIэр цIыху I6-м щэрыщэ хуагъэфэщауэ щытащ: Александров Анатолий, Ванников Борис, Духов Николай, Зельдович Яков, Ильюшин Сергей, Келдыш Мстислав, Кунаев Динмухьэмэд, Курчатов Игорь, Сахаров Андрей (къытрахыжауэ щытащ), Славский Ефим, Туполев Андрей, Трусункулов Хамракул, Харитон Юлий, Хрущёв Никитэ, Черненкэ Константин, Щелкин Кирилл сымэ.

Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь цIэр тIэунейрэ иратащ цIыху 201-м. Абыхэм ящыщу, цIыхуищым етIуанэ вагъуэр трахыжауэ, зы цIыхум тIури Iахыжауэ щытащ.

Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь хъуахэу, Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэ лъапIэр хуагъэфэщащ цIыху пщыкIузым: Брежнев Леонид, Ворошилов Клемент, Головченкэ Василий, Гризодубовэ Валентинэ, Машеров Петр, Орловский Кирилл, Сталин Иосиф, Трайнин Пётр, Третьяк Иван, Устинов Дмитрий, Хрущёв Никитэ сымэ.

СССР-м щыщу Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь цIэр I99I гъэм  дыгъэгъазэм и 21-м иужь дыдэу зратар Къэзахъстаным и опернэ уэрэджыIакIуэ Тулегеновэ Бибигульщ.

Адыгэ 38-м фIащащ Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь цIэ лъапIэр. Абыхэм ящыщу 24-р къэбэрдейщ, I2-р адыгейщ, 2-р шэрджэсщ. Зи гугъу тщIы цIэ лъапIэр хуагъэфэщат ди тхакIуэ, усакIуэ цIэрыIуэ КIыщокъуэ Алимщ.

СССР-р лъэлъэжа нэужь, Урысейм ЛэжьыгъэмкIэ и ЛIыхъужь цIэр ятыну Унафэ къыщащтэжар 20I3 гъэм гъатхэпэм и 29-рщ. Япэ дыдэу а цIэ лъапIэр 2013 гъэм накъыгъэм и I-м цIыхуитхум иратауэ щытащ. Адыгэхэм ящыщу а дамыгъэ лъапIэр япэу иратащ Адыгэ Республикэм щыщ МэшбащIэ Исхьэкъ - 20I9 гъэм мэлыжьыхьым и 26-м.

Къэбэрдейуэ Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь хъуахэр Iыхьэ-Iыхьэу гуэшауэрэ фи пащхьэ идолъхьэ, езыхэр мыпсэужми, абыхэм я IуэхущIафэхэр ноби мыкIуэдыжынщ.

Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь Iэбубэчыр Нажмудин Билал и къуэр I928 гъэм бадзэуэгъуэм и 27-м Прохладнэ щIыналъэм хыхьэ Къэрэгъэш къуажэм къыщалъхуащ. Пасэу и анэр фIэкIуэдауэ щытащ абы. ЩIалэ цIыкIур гъэсэныгъэ и лъэныкъуэкIэ и нэIэ щIигъэтащ и анэшхуэм. Хэку зауэшхуэр екIуэкIыу, 1943 гъэм, илъэс I5 фIэкIа зи мыныбжь щIалэщIэр  я къуажэ колхозым учётчикыу ягъэув. Алътуд дэта трактор станцым и счетоводу мэлажьэ 1945 - 1947 гъэхэм.  Тэрч мэкъумэш хозяйствэмкIэ и техникумыр 1950 гъэм къиуха нэужь, Къэбэрдей-Балъкъэрым и селекционнэ станцым лэжьапIэ мэув. Осетие Ищхъэрэм  мэкъумэш хозяйствэмкIэ и институтыр 1957 гъэм къиуха нэужь, Iэбубэчырыр лэжьащ агроному, агротехникыу, Бахъсэн дэт машинэ-трактор станцым и агроном нэхъыщхьэу.

Къэрэгъэш дэт, Чапаевым и цIэр зезыхьэ колхозым и унафэщIу Нажмудин ягъэув 1959 гъэм. I964 гъэм абы къыхуагъэфащэ КъБАССР-м щIыхь зиIэ и нартыхугъэкI цIэ лъапIэр.

Iэбубэчырыр щIэныгъэфI зыбгъэдэлъ, цIыхугъэшхуэ зыхэлъ унафэщIт. Захуагъэр, хьэлэлыгъэр цIыху псоми яхэпщэным хущIэкъурт. Iэбубэчырым хозяйствэр къулей, къуажэр зэIузэпэщ зэрыхъуну хэкIыпIэхэр къихутэу, ябгъэдэлъ мылъкур хъумэным хуэсакъыу зи гъащIэр зыхь унафэщIт. Нажмудин колхозым и унафэщIу илъэс щэщIым нэблагъэкIэ лэжьащ. Абы и щхьэ Iуэхур зэи игъэнэхъэпакъым, къарууэ, щIэныгъэу, зэфIэкIыу иIэ псори къуажэмрэ хозяйствэмрэ ефIэкIуэным хуигъэлэжьащ. ИкIи ар абы къехъулIащ.

Ебланэ, еянэ илъэситхухэм, къыкIэлъыкIуэ  гъэхэм цIыхухэм я зэIузэпэщ псэукIэр егъэфIэкIуэнымкIэ зэфIигъэкIа Iуэхугъуэшхуэхэм папщIэ Iэбубэчыр Нажмудин СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумым и УнафэкIэ 1972 гъэм Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь цIэр  къыхуагъэфэщащ.

Iэбубэчыр Нажмудин дунейм ехыжащ I984 гъэм щIышылэм и 3-м. Езыр мыпсэужми, и IуэхущIафэ дахэхэр и къуажэгъухэм ящымыгъупщэу ноби я гум илъщ.

Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь Алмэ Алий ТIалэбий и къуэр Дзэлыкъуэ щIыналъэм хыхьэ Къармэхьэблэ къуажэм I935 гъэм гъатхэпэм и 7-м къыщалъхуащ. И адэр пасэу фIэкIуэдащ абы икIи зэман джкIри, и унагъуэр и гъусэу Налшык къэIэпхъуащ.

Илъэс 15-м иту, I950 гъэм ухуакIуэу лэжьапIэ мэув. ЯпэщIыкIэ ар Iэпыдзлъэпыдзу, мазитI дэкIа нэужь бригадиру ягъэув. А зэман мащIэм абы къищIэн хузэфIэкIат мывэми чырбышми я зэтелъхьэкIэр, лэжьыгъэм куууэ щыгъуазэ хъуат. УхуакIуэхэм я еплIанэ разрядыр кърата нэужь, «Къэббалъкъпромстрой» трестым и 1-нэ ухуакIуэ управленэм щолажьэ. Зэман гъунэгъум абы хузэфIокI мывэ, чырбыш зэтелъхьэнымкIэ комсомол щIалэгъуалэ бригадэ къызэригъэпэщын.

60 гъэхэм псынщIэу зиужьу хуежьат Къэбэрдей-Балъкъэрым и къалащхьэм. Республикэм зэи имыIа предприятэщIэхэр къыщызэIуахырт. Къалэдэсхэр фэтэркIэ къызэгъэпэщыныр къалэн нэхъ ин дыдэхэм ящыщ зыуэ къэуват. Ар гъэзэщIэныр зи пщэ къыдэхуахэм ящыщт Алмэ Алий и ухуакIуэ бригадэри. Республикэм и ухуакIуэхэм а илъэсхэм яхузэфIэкIар кърибгъэлъэгъуэну ирикъунщ мы зы щапхъэр: 1966 - 1970 гъэхэм къриубыдэу абыхэм ятат псэупIэу метр зэбгъузэнатIэ мелуаным нэблагъэ, цIыху мин 80-м я псэупIэхэр ирагъэфIэкIуат. Лэжьыгъэ текIуэныгъэщIэхэм я щыгум гупыр дэзыша щIалэм пщIэ ин къыхуащIащ: Алий къыфIащащ Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь цIэ лъапIэр. Ауэ а псом нэхърэ нэхъ саугъэт лъапIэу къыщIэкIынущ Алий и фэеплъу «Алмэм и унэ», «Алмэм иригъэухуа хьэблэ» псалъэхэр налшыкдэсхэм къазэрыхуэнар. Алмэ Алий ТIалэбий и къуэр дунейм ехыжащ 1999 гъэм дыгъэгъазэм и 20-м.

ЛъэужьыфI, цIыхухэм къахуэщхьэпэн лъэужь дахэ дунейм къытебнэн нэхърэ нэхъыфI щыIэкъым. Алмэ Алий дунейм зэрехыжрэ зэманыфI дэкIами, зэи мыкIуэдыжын лъэужьыфI къытхуигъэнащ…

Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь Архэст Хьэбас Кашиф и къуэр Дзэлыкъуэ щIыналъэм хыхьэ Псынэдахэ къуажэм 1924 гъэм къыщалъхуащ.  

ИгъащIэ лъандэрэ адыгэхэм къадекIуэкI мэкъумэш IэнатIэм къыпэрыкIыу рабочэхэм яхыхьахэми гуащIэдэкI текIуэныгъэ инхэр зыIэрагъэхьэфащ. Апхуэдэхэм ящыщу Къэбэрдей-Балъкъэрым зи цIэ къыщраIуэр Архэст Хьэбасщ. Зауэм иужь илъэсхэм республикэм и промышленностым и къудамэщIэхэм псынщIэу заужьырт. 50 гъэхэм я кIэхэм вольфрамрэ молибденрэ къыщIэхынымкIэ Тырныауз комбинатыр СССР-м щынэхъ ин дыдэ хъуат.

Предприятэм и цIыху 34-м Хэкум и дамыгъэ лъапIэхэр къыхуагъэфэщат. Ауэ псом хуэмыдэу пщIэшхуэ къыхуащIат шахтёр щIалэ Архэст Хьэбас - 1966 гъэм майм и 16-м СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и  УнафэкIэ Архэстым къыфIащащ Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь цIэ лъапIэр. Къэбэрдей Балъкъэрым и лэжьакIуэ пажэр дунейм ехыжами, абы и гуащIэдэкI лIыхъужьыгъэр зэи мыкIуэдыжынщ.