Хэт бактериехэр япэу къэзыгъуэтар?

Ди зэманым бактериехэр ядж иджырей IэмалхэмкIэ, къагупсысащ абыхэм тыншу уазэрыкIэлъыплъ микроскопхэр. Псалъэм папщIэ, илъэс 250-рэ хуэдэкIэ узэIэбэкIыжмэ, дохутырхэм дауэ къахутэрэт инфекцэ узыфэхэр? Хэт бактериехэр зэрыщыIэр япэу къэзыхутар, зыджыну и ужь ихьар?

Пасэрей цIыхухэм ящIэртэкъым инфекцэ узыфэхэм зэрызыщахъумэн Iэмалхэр, уеблэмэ а узыр зищIысыр къагурыIуэххэртэкъым. Сымаджэ хъур щхьэхуэу зыщIыпIэ щIагъэтIысхьэу щIадзэри, гу лъатащ зэрыцIалэр абы нэхъ къызэригъэувыIэм. Итальян дохутыр Фракасторо Джироламэ япэу жиIащ сымаджэр зэIуса хьэпшыпхэм нэгъуэщIхэр зэрицIалэр. Уеблэмэ хуигъэфэщащ пкъахуэ щыкъуей дыдэхэр хьэуам хэту, щхьэусыгъуэ гуэрхэм ар ягъэбагъуэу. Ауэ бактериехэр зэрыщыIэм щIэныгъэр щыхьэт щытехъуар микроскоп къагупсыса нэужьщ.

Бактериехэр къэзыгъэлъэгъуа япэ микроскопыр зыщIар Голландием щыщ Левенгук ван Антонищ. Нэхъ ину уэзыгъэлъагъу абджхэм елэжьурэ къигупсысащ микроскопыр. Абы и пэкIэ ящIа линзэхэм хьэпшыпхэр нэхъ гъунэгъу къащIт хуэдэ 20-кIэ. Левенгук ван Антони и Iэмэпсымэм хьэпшыпхэр нэхъ гъунэгъу къищIырт хуэдэ 200-300-кIэ. IэщIагъэлIым и япэ Iэмэсымэхэр цIыкIу дыдэт, къэбгъэсэбэпыну гугъут. Левенгук и гъащIэ псом елэжьащ и микроскопхэм, абыхэм пкъыгъуэ щхьэхуэхэр япкърилъхьэжырт, нэхъ ин, нэхъ IупщI ищIырт. Абы уэсяткIэ Лондон ЩIэныгъэ академием къыхуигъэнащ микроскоп 26-рэ.

Езыр-езыру еджэжа щIэныгъэлIым кIэлъыплъырт къэзыухъуреихь псоми: жыг тхьэмпэхэм, хьэпщхупхэм, лъым и зэхэлъыкIэм. Зэгуэрым кхъуэщыным къина уэшх ткIуэпсхэр къипщытэу, абы гу лъитащ псэ зыIут гуэрхэр зэрыхищIам. Ахэр я теплъэкIэ зэщхьтэкъым, загъэхъейрт. Апхуэдэу 1683 гъэм япэу нахуэ хъуащ бактериехэр зэрыщыIэр. Бактериер зыхищIа псыр къэбгъэпщтырмэ, абыхэм загъэхъеижыртэкъым. Псыр упщIыIужа нэужьи къэхъужхэртэкъым. Апхуэдэу щыщыткIэ, ахэр къыщыунэхур тыншу щыпсэуфын температурэ здэщыIэрт, ар пхъуэжмэ, бактериехэр пхуэукIырт. ЩIэныгъэлIым къихута псэущхьэ жьгъейхэм я теплъэр зэщхьтэкъым: хэт хъурейт, хэт хуэкIыхьт, хэт шыхьат. Языныкъуэхэр зырызу псэут, мыдрейхэр гуп-гупт. Яхэтт зызыгъэхъеи мыпIэтIауэхэри. ЩIэныгъэлIыр хуейт бактериехэр зэрызэхэлъыр къипщытэну. Ауэ я кIуэцIыр бджын хуэдизу гъуэнэгъуу зэригъэлъагъуфакъым. Я цIыкIуагъыр къригъэлъагъуэу ахэр иригъэпщащ пшахъуэ налъэм. Илъэс 50-м къриубыдэу елэжьащ ар бактериехэм. Къихутащ микроорганизм 200-м щIигъу. АбыкIэ хэлъхьэныгъэ ин хуищIащ микробиологие щIэныгъэм.

Езыр-езыру еджэжа щIэныгъэлIым пщIэ къилэжьу жызыIар Голландием щыщ дохутыр Рейнир де Граафщ. 1673 гъэм абы Лондон королевствэм письмо итхащ зыми хуэмыдэ микроскоп къэзыгупсыса щIэныгъэлIым и гугъу ищIу. Королевствэм икIэщIыпIэкIэ къигъуэтащ Левенгук. ЗэпыщIа хъуахэщ, щIэныгъэлIым къихутэхэр письмоуэ яхуитхырт.  1680 гъэм щIэныгъэлIыр Лондон и пащтыхь быдапIэм ирагъэблэгъащ, иужькIэ ЩIэныгъэмкIэ Франджы академиеми ираджащ.

Микроорганизмхэр зэриджам нэмыщI, нэгъуэщI къэхутэныгъэхэри иIэщ Левенгук ван Антони. Псалъэм папщIэ, абы япэу гу лъитащ цIыхум и лъым эритроцитхэр зэрыхэтым, иджащ лынцIалъэм и тхъахуэхэр (мышечное волокно).