Лэжьыгъэм и Дыщэ Вагъуэхэр зратахэр

Ноби я гум къагъэкIыж

Бакъ Нарзан Мурат и къуэр 1926 гъэм накъыгъэм и 9-м Сэрмакъ къуажэм къыщалъхуащ. Шордакъ къуажэм дэт курыт школыр къиухащ. А къуажэм епхащ Бакъым и ехъулIэныгъэхэри. 1943 гъэм «Iуащхьэмахуэ» колхозым и губгъуэ бригадэм учётчику лэжьэн щыщIидзащ. 1944 гъэм НКВД-м, 1946 гъэм МВД-м щылэжьащ.

Нарзан щIалэу къыхуагъэфэщащ колхоз тхьэмадэм и къулыкъур. 1948 гъэм и щэкIуэгъуэм къыщыщIэдзауэ 1971 гъэм и дыгъэгъазэ пщIондэ «Iуащхьэмахуэ» колхозым и унафэщIу лэжьащ. 1951 - 1953 гъэхэм Налшык дэт, колхозым и председателхэр щрагъаджэ школым щIэсащ.
Абы и ехъулIэныгъэхэр кърикIуат комсомол, парт лэжьыгъэхэм зэщIэкъуауэ, жэуаплыныгъэр куууэ зыхищIэу зэрыпэрытам. Дзэлыкъуэ щIыналъэм щыIэ «Iуащхьэмахуэ» колхозым и унафэщIу лэжьэн щIидза иужьи, хьэл хуэхъуа щэныфIхэм пещэ, и щIэныгъэм хегъахъуэ.

Псом хуэмыдэу хозяйствэм Iэщ гъэхъуныр фIыуэ къыщызэрегъэпэщ, а IэнатIэм фейдэуэ къитым хегъахъуэ. Нарзан и хозяйствэм республикэ семинархэр щрагъэкIуэкIыу, лэжьэкIэфIыр щаджу щIадзэ. Районым, республикэм и унафэщIхэм къалъытэ председатель ныбжьыщIэм и лэжьыгъэфIхэр. ИкIи 1966 гъэм Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь цIэр къыфIащ. ИужькIэ нэгъуэщI къулыкъухэри фIыщIэ хуащIу игъэзэщIащ. Налшык гъавэхэкIхэмкIэ комбинатым и унафэщIу пенсэм кIуэху лэжьащ. Пенсэ нэужьми «Ленинград» санаторэм и дохутыр нэхъыщхьэм и унафэщIым и къуэдзэу лэжьащ.

Иужьрей илъэсхэм Налшык щыпсэуащ. 2001 гъэм накъыгъэм и 8-м дунейм ехыжащ. Абы къыхуагъэфэщащ Шордакъ къуажэм щIыхь зиIэ и цIыху, «Iуащхьэмахуэ» колхозым щIыхь зиIэ и колхозник цIэ лъапIэхэр. Къэбэрдей-Балъкъэр АССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и 6-нэ, 7-нэ зэхуэсхэм я депутату щытащ. Лениным, Лэжьыгъэм и Бэракъ Плъыжь орденхэр, нэгъуэщI медалхэри къыхуагъэфэщауэ щытащ.

Абы и цIэр ноби зэращымыгъупщэм и щыхьэтщ Налшык къалэ, Бакъ Нарзан щыпсэуа унэм мемориал пхъэбгъу къызэрыщызэIуахар.

Бгъэжьнокъуэм и япэ лъэбакъуэхэр

Бгъэжьнокъуэ Хьэчим Гъумар и къуэр 1915 гъэм накъыгъэм и 15-м Зеикъуэ къуажэм къыщалъхуащ. Ар ящыщщ япэ дыдэу къуажэм щыщу комсомолым хыхьахэм.

Бгъэжьнокъуэм 1932 гъэм лэжьэн щIидзащ - щалъхуа къуажэм адыгэбзэмкIэ егъэджакIуэу школым щыIащ.

1938 гъэм Бгъэжьнокъуэ Хьэчим щIотIысхьэ Налшык дэт, мэкъумэш хозяйствэм и еджапIэ нэхъыщхьэм, иужькIэ мэкъумэш хозяйствэмкIэ техникуму зэрахъуэкIыжауэ щытам. 1939 гъэм КПСС-м хагъэхьэ. 1941 гъэм еджапIэр къиуха нэужь, щалъхуа къуажэжьым егъэзэжри, агроному мэлажьэ.

Къэбэрдей-Балъкъэрым и тхыдэм зэи мыкIуэдыжын лъэужьыфI къыщанащ комсомолым и лэжьакIуэхэм30 гъэхэм. Ахэращ Бахъсэн ГЭС-р зыухуари, мэкъумэш хозяйствэм и IэнатIэ нэхъ гугъу дыдэхэм пэрыувари. Комсомолым и лIыкIуэт Бгъэжьнокъуэ Хьэчими. Аращ япэ дыдэу Зеикъуэ комсомол щIалэгъуалэ бригадэ къыщызэзыгъэпэщар. Абы и цIэр псынщIэу къэрал псом щызэлъащIысат.

Зауэр ди щIыналъэм къэблагъэу щыхуежьэм, 1942 гъэм и шыщхьэуIу мазэм Бгъэжьнокъуэ Хьэчим Бахъсэн партизанхэм яхохьэ. Партизан гупым и командирым политикэ IуэхухэмкIэ и къуэдзэу ягъэув. Зэрихьа лIыгъэхэм, бийм ерууэ зэрыпэщIэтам папщIэ абы къыхуагъэфащэ Вагъуэ Плъыжь орденыр.

Кавказ Ищхъэрэр нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэм къыIэщIагъэкIыжа нэужь, 1943 гъэм Бгъэжьнокъуэр ягъэув Бахъсэн райкомым и секретару. 1946 гъэм пропагандэмкIэ Геленджик дэт школыр къиуха нэужь, Бахъсэн райисполкомым и унафэщIу, 1947 гъэм - Бахъсэн дэт машинэ-трактор станцым и унафэщIу, 1949 гъэм - «Майм и I» колхозым и председателу мэлажьэ.

1955 - 1972 гъэхэм ар ЩоджэнцIыкIум и цIэр зезыхьэ колхозым и унафэщIу щытащ. Мис а зэманырщ Хьэчим лэжьыгъэ щIыхьым и щыгум щынэсари. Адрейхэм къакIэрыхуу щыта колхозыр зэман кIэщIым къриубыдэу япэ иригъэщыжащ, мэкъумэш продукцэу колхозым къыщыщIагъэкIым зы илъэсым фIыуэ зэрыхигъэхъуам папщIэ, абы къратауэ щытащ Лениным и орденыр.

ЩоджэнцIыкIум и цIэр зезыхьэ колхозыр сыт щыгъуи пэрыту, Къэбэрдей-Балъкъэрым щыпашэу, ехъулIэныгъэхэр и куэду щытащ. Абы и унафэщI Бгъэжьнокъуэ Хьэчим зэман зэхуэмыдэхэм ягъэзэщIа планхэм япкъ иткIэ къыхуагъэфэщауэ щытащ Лэжьыгъэм и Бэракъ Плъыжь, Октябрь Революцэм я орденхэр.

Колхозым и лэжьакIуэ куэдым къратауэ щытащ орденхэмрэ медалхэмрэ. А колхозым и бригадир Щауэ Iэхьед иужькIэ Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь цIэ лъапIэр къыфIащауэ щытащ.

1969 гъэм Хьэчим къыфIащащ Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь, «Къэбэрдей-Балъкъэр АССР-м и нартыхугъэкI нэхъыфI» цIэ лъапIэхэр.

1971 гъэм Бгъэжьнокъуэр «Куба» къэрал джэдкъаз фермэм и унафэщIу ягъэув.

1976 гъэм пенсэм тIысыжа нэужьи Хьэчим лэжьыгъэншэу щысакъым. Ар тхыдэмрэ щэнхабзэмрэ я фэеплъхэр хъумэнымкIэ, жылагъуэ IуэхухэмкIэ къэрал IуэхущIапIэм и Бахъсэн къудамэм и унафэщIу лэжьащ. Зигъэпсэхуну ар щытIысыжар 1987 гъэрщ.

Бгъэжьнокъуэ Хьэчим Гъумар и къуэр дунейм ехыжащ 2002 гъэм шыщхьэуIум и 24-м. Езыр мыпсэужми, и IуэхущIафэхэр ноби цIыхухэм я гум къагъэкIыж.

 Сыт щыгъуи пашэт

Цагъуэ Нурий, Къатхъэн Назир, Елбэрд Хьэсэн сымэ я гъэсэн Бырс Анзор Хьэцу и къуэр и егъэджакIуэ цIэрыIуэхэм яхуэфащэу къыщIэкIащ. Ар 1892 гъэм Зеикъуэ къуажэм къыщалъхуащ.

Бырсыр граждан зауэми, Хэку зауэшхуэми лIыхъужьу хэтащ. Лэжьыгъэ IэнатIэми щынэхъ хуэмыхуакъым. Граждан зауэр иуха нэужь, совет властыр щIыналъэм щыгъэувыным жыджэру телэжьахэм ящыщщ, колхозыр къызэгъэпэщынми и гуащIэ ирихьэлIащ.

1933 - 1937 гъэхэм ар зи унафэщIу щыта къуажэ Советыр урысейпсо еплъыныгъэхэм щытекIуахэм ящыщу къалъытащ. Зеикъуэ къуажэ Советыр щIыналъэм и Тхылъ плъыжьым иратхащ.

1937 - 1940 гъэхэм Бырсыр колхоз унафэщIым и къуэдзэу, Бахъсэн щIыналъэ исполкомым и тхьэмадэу, къуажэ тхьэмадэм и дэIэпыкъуэгъуу щытащ.

1942 гъэм и мэкъуауэгъуэ мазэм Бырс Анзор Дзэ Плъыжьым ираджащ икIи лагъымщIэх гупым яхэтащ. Зауэм хахуэу зэрыхэтам и дамыгъэхэр и бгъэм хэлъу 1945 гъэм абы адэжь щIыналъэм къигъэзэжащ.

1946 гъэм Бырсыр Кировым и цIэр зезыхьэ колхозым и тхьэмадэу хахащ. Колхозым и лэжьакIуэхэм гъэ къэсыху ехъулIэныгъэщIэхэр зыIэрагъэхьэрт икIи яхузэфIэкIащ Бахъсэн щIыналъэм щынэхъыфI дыдэ хъун. ЕхъулIэныгъэшхуэ щызыIэрагъэхьащ Iэщ гъэхъуным. Псом хуэмыдэу Анзор цIэрыIуэ зыщIар шы лъэпкъыфI къэгъэхъунырщ. 1946 гъэм шыбзи 100-м шыщIэ 32-рэ къащIэхъуамэ, 1948 гъэм шыбз 64-м къащIэхъуа шыщIэу 64-рэ яIэт. Ар ехъулIэныгъэ къызэрымыкIуэт.

I946 гъэм Бырсыр къуажэ артелым и унафэщIу хахащ. Зауэм зэхикъутахэр пIалъэ кIэщIым къриубыдэу зэфIагъэувэжа къудейкъым ар зи пашэ колхозхэтхэм, атIэ хозяйствэм зыужьыныгъэшхуэ ирагъэгъуэтащ.

1949 гъэм мэкъуауэгъуэм и 27-м СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумым и УнафэкIэ Бырс Анзор Хьэцу и къуэм къыфIащащ Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь цIэ лъапIэр.

1955 гъэм пенсэм тIысыжами, ар жыджэру жылагъуэ Iуэхухэм хэтащ. Бырс Анзор 1988 гъэм дунейм ехыжащ, ауэ и цIэр мыкIуэдыжыну Къэбэрдей-Балъкъэрым и тхыдэм къыхэнащ.