Дыгъэм и Щимэ

Псоми яцIыху мысыр щимэхэм я закъуэкъым пирамидэу дунейм тетыр. Ахэр къыщагъуэтыж Антарктидэм, Америкэм, хы лъабжьэм. Зэгуэр уей-уей жригъыIэу пасэрей цIыху телъыджэхэм я Iэужьу нобэм къэса а ухуэныгъэхэм ящыщщ Дыгъэм и Щимэу Теотиуаканыр.

Теотиуакан къалэр Мехикэ и ищхъэрэ-къуэкIыпIэмкIэ километр 50-кIэ пэжыжьэу щылъщ. А пасэрей къалэжьым щыIэщ дызытепсэлъыхь щимэр. ГъэщIэгъуэнращи, Америкэ жыжьэми щыIэщ Къэбэрдей-Балъкъэрым и Наужьыдзэ бгым удэзыш Хьэдрыхэ лъагъуэм хуэдэ дыдэ, зэреджэри апхуэдэу. Мазэм и щимэмрэ Цитаделымрэ я зэхуаку дэкI Хьэдрыхэ лъагъуэм тетщ метр 61-рэ зи лъагагъ Теотиуакан пирамидэр.   

Дыгъэм и Щимэ фIэщыгъэцIэр къэзыгупысар ацтекхэрщ. Абыхэм къызэралъытэмкIэ, пасэрей зэманым а щIыпIэм тхьэхэр щызэхуэсырт, Уахэ жыжьэм къикI гуащIэмкIэ загъэнщIыну. Абы теухуауэ испан миссионер де Саагун Бернардинэ итха «Всеобщая история о делах Новой Испании» тхылъым щетх  мыпхуэдэу: «ЖаIэж, дунейм махуэр къытемыхьэ щIыкIэ, «цIыхухэр тхьэ щыхъуа» Теотиуакан щIыпIэм деж тхьэхэр щызэхуэсу щытауэ».

Щимэр къатитIу зэтетщ. Япэр ди лъэхъэнэм и 100 гъэхэм ирихьэлIэу яухуауэ хуагъэфащэ. Ар Хеопс и щимэу Гизэм щыIэм нэхърэ проценти 3-кIэ нэхъ лъахъшэу аращ, и джабэхэм я кIыхьагъщ метр 211-р, 207-рэ, 217-рэ, 209-рэ. КъызэралъытэмкIэ, бжыгъэхэр зэрызэхуэмыдэр щыуагъэкъым, атIэ, абыи мыхьэнэ гуэр иIэщ.

ЕтIуанэ къатым 300 гъэхэм ирихьэлIэу тращIыхьауэ щытащ тхьэ елъэIупIэ. Ар нобэм къэсакъым, жьым, уэшхым зэтракъутащ е цIыхухэм зэтракъутэжащ. Щимэм и блынхэм сэху тракIэри, тхыгъэ зэмылIэужьыгъуэхэр традзэжат, ауэ ари уэшхым илъэсыжащ, къанэ щымыIэу. ЗэхэщIыкIыгъуэу къытенар блэ, ягуар сурэтхэрщ.

Щимэр зэрыщыт щIыкIэмрэ и гъунапкъэхэр здэгъэзамрэ тепщIыхьмэ, астрономие мыхьэнэ зиIэ ухуэныгъэщ. Ар ищхъэрэ-къухьэпIэм нэхъ етащ, илъэсым къриубыдэу тIуэнейрэ (шыщхьэуIум и 12-м, мэлыжьыхьым и 29-м) дыгъэр щIэплъыпIэмкIэ щехыж лъэныкъуэмкIэ гъэзауэ. ШыщхьэуIум и 12-м ди лъэхъэнэм и 1-нэ илъэсыр къабжын щIадзащ. КъищынэмыщIауэ, пирамидэм и щхьэм къытеувэрти, вагъуэхэм еплъурэ цIыхухэм къэпщытэныгъэхэр ирагъэкIуэкIырт, мэш щащIэну, фIэщхъуныгъэм епха дауэдапщэхэр щрагъэкIуэкIыну махуэхэр къабжу.

Теотиуакан щимэм удз текIэжауэ, къызэрыгуэкI Iуащхьэм хуэдэу щIыр тедиежауэ зыкъомрэ къэгъуэгурыкIуащ президент Диас Порфирио и унафэкIэ Батрес Леопольд къэхутэныгъэшхуэхэр 1906 гъэм иублэху. Iуащхьэр зэрыгъэщIэгъуэным имызакъуэу, Мексикэр фэеплъ телъыджэхэмкIэ зэрыкъулейр гъэбелджылынырт а къэхутэныгъэхэм гупсысэ нэхъыщхьэу щIэлъар. Абы щыгъуэщ щимэр щагъэкъэбзэжари пирамидэ дахащэр къыщыкъуэщыжари.

1971 гъэм пирамидэм и кIуэцIыр яджынымкIэ къэпщытэныгъэ къызэрагъэпэщам къигъэлъэгъуащ Дыгъэм и Щимэм и лъабжьэм бгъуэнщIагъым уезышэлIэж щIыунэ зэрыщIэлъыр. Ацтек IуэрыIуатэм къызэрыхэщыжымкIэ, а бгъуэнщIагъыр къэбэкъауэм кърижьыкIа гъуанэщ, езы пирамидэри цIыхухэр къыщигъэщIа Чикомосток щIыпIэр аращ. Ауэ щIэныгъэлIхэмрэ археологхэмрэ щыхьэт тохъуэ бгъуэнщIагъри абы ухуэзышэ щIэтIыкIри зэрыIэрыщIым, икIи пщышхуэ гуэрым и кхъэлэгъунэу зэрыщытым.

Щимэм и лъабжьэм щIэлъу къахута кхъэлэгъунэ 16-м къыщагъуэтащ щIэныгъэлIхэм я Iуэху еплъыкIэм щыхьэт техъуэ хьэпшып куэд: сэ, къамэ зэхуэмыдэхэр, хьэкъущыкъу,  обсидиан шабзэпэхэр, мывэм къыхэбзыкIа фэеплъ зэмылIэужьыгъуэхэр, нэгъуэщIхэри. Ахэр псори Британ музеим щахъумэ.