Елмэсхъан Николай фIыуэ илъэгъуащ. И насыпти, Николаи хьэщыкъ къыхуэхъуат. Абыхэм я нэчыхьыр щатхащ Бытырбыху. Куэд мыщIэу къэхъеящ революцэр. А лъэхъэнэ дыдэм щIалэ цIыкIу къахэхъуати, адэм и цIэр - Николай - фIащыжащ. Абы нэхъ лъапIи Гали гъащIэм щиIакъым.
И лIыр сымаджэрилэт. УIэгъэр къешынэуэж зэпытт. ЩIэпхъуэжауэ Китайм щыIэу абы щылIащ. А зэманым цIыху куэдым Китайр егъэзыпIэ яхуэхъуат. Ди шыпхъум а илъэс шынагъуэхэм гугъуехьу игъэвар зыхуэдизыр къебжэкIыгъуейщ. Абы и закъуэкъым хьэзаб зыгъэвар.
ЕтIуанэу нэчыхькIэ ар дэкIуэжащ граф дю Люар, маркиз дю Люар и къуэм. Абыхэм я лъапсэр щыIэт Пьемпонт и Iэгъуэблагъэм. Гали и щхьэгъусэр къэрал къулыкъущIэт, сенаторт.
Граф дю Люаррэ и унагъуэмрэ Хьэгъундокъуэхэ къадэIэпыкъуащ я Iуэхухэр зэпэщыжыху.
Монтень цIыху Iущым зэгуэр жиIащ: «ЦIыху насып жыхуаIэжыр лIэкIафIэ ухъунркъым, атIэ фIыуэ упсэунырщ». Сыт-тIэ мы цIыхубзыр, дунейм емыхыж щIыкIэ, Франджы псом телъыджэ щIащыхъуар, апхуэдизу яIэтыну илэжьар? Сыт хузэфIэкIар Елмэсхъан? Абы хузэфIэкIар зэбгъапщэ хъунур Терезэ анэм и закъуэщ. Ар щащыгъупщэркъым Франджым, хэт ищIэн, щащымыгъупщэнкIи хъунщ и хэкум, Къэбэрдей-Балъкъэрым, Урысейм.
Франджы генерал Дибост Хьэгъундокъуэ Гали, графиня дю Люар, теухуауэ мыпхуэдэу жиIащ: «Дэ тщыщ хъуащ пхуэмыIуэтэн хуэдэу дахэ, цIыхубз гуащIафIэ Ладисла дю Люар. Абы и гъащIэр, зэрыщыту уIэгъэхэм еIэзэным триухуар, пэжагъкIэ гъэнщIа хъыбар телъыджэ хъуащ. Хьэгъундокъуэ Лейла Кавказым къыщалъхуащ, ар урыстэкъым, атIэ езым куэдрэ зэрыжиIащи, шэрджэст. Пащтыхь армэм и офицерым езыр щIалэу дэкIуами, большевик революцэм и лъэхъэнэм и лIыр щаукIым, ар Урысейм къикIащ Транссыбыр гъуэгумкIэ. А гъуэгуанэм здытетым абы щIалэ цIыкIу къызэрыхуэхъуа къудейр езыр роман псощ. Зауэр и кIэм нэблэгъауэ ар ди деж къыщыкIуам граф Ладисла дю Люар дэкIуащ. ЕтIуанэ дунейпсо зауэм и лъэхъэнэм, абы уней фондхэм, псом япэуи американхэм, я мылъкукIэ къызэригъэпэща кърашэкI хирургием цIыху щиплIым нэс хэтт, абыхэм я Iыхьэ плIанэр хирургт. А IуэхущIапIэм зэман кIэщIым фронтхэм я Iэгъуэблагъэм сымаджэ нэхъ хьэлъэхэм еIэзэн щыщIидзащ. ЯпэщIыкIэ Тунисым, иужькIэ СЕГ-м и штаб Италием щыIэм щылэжьащ. ИкIэм франджы-герман зауэм щыгъуэ 1-нэ Армэм хэтащ.
КърашэкI хирургие сымаджэщ №1-м сыт щыгъуи зи къару емыблэж, шынэ жыхуаIэр зымыщIэу хахуэ, зыпэрыт Iуэхум ифI фIэкIа нэгъуэщI зыгуэр щыIэу къэзымылъытэ и унафэщIым иужь иту къикIухьырт. ЩIыхь легионым и командир цIэр зыфIаща графиня дю Люар псоми яфIэтелъыджэ, щапхъэ зытрах цIыху хъуащ.
Ар 1985 гъэм дунейм ехыжащ и ныбжьыр илъэс 87-м иту. ЕмыкIущ,
икъусыкъужкIэ емыкIущ дэркIэ: абы дыхуэзэфыну, депсэлъэфыну щытащ, дэ ар къедгъэблэгъэфынут Налшык, къыщалъхуа Каменномост къуажэм. Куэд тхузэфIэкIыну щытащ, ауэ тщIакъым.
Сыщымыщтэ ажалым. Хьэуэ!
Си гуIэгъуэр хъыбарыншэу кIуэдынырщ.
Мы сатырхэр зытхар Лермонтов Михаилщ.
Адыгэ цIыхубз Хьэгъундокъуэ Елмэсхъан и цIэр Франджым и тхыдэм къинащ. Ауэ дэ диIэу пIэрэ абы и цIэр Хэкум и тхыдэм иттхэжыным хурикъун Iущагъ, лIыгъэ. Ар иригушхуэрт зэрыадыгэм. «Сэ сышэрджэсщ!» – жиIэ зэпытт.
«ГъащIэр кIэщIщ, ауэ фIыщIэр уахътыншэщ», – жиIэгъащ Цицерон. Сыт абы щIыбгъужын? Хьэгъундокъуэ Елмэсхъан – графиня дю Люар – и фIыщIэр уахътыншэщ. Къэбэрдейм къыщылъысыжыну пIэрэ абы хуэфащэ пщIэр?
- Абы и гуIэ хуэIухуэщIэхэр Ныкъуэдыкъуэхэм я соборым щекIуэкIащ. Ар пщIэшхуэщ, апхуэдэ щIыхь игъащIэм зы цIыхубз игъуэтакъым, маршалхэр мыхъумэ, генерал куэдми апхуэдиз пщIэ ялъысакъым.
Ар щIалъхьащ Франджым и маршалым хуэдэу. Хамэ къэрал легионри хэту, абы и бэныр топ лафетым тету Дарью-Дарье урыс члисэм яшащ икIи хьэдэр урыс щоджэным зыхуей хуигъэзащ. Легионыр абы кIэлъыкIуэтащ Елмэсхъан и къуэр щыщIалъхьа Сент-Женевьев де Буа кхъэм нэс. Елмэсхъан бгъуралъхьэжащ и къуэ Николай.
Париж пэгъунэгъуу щыIэ Сент-Женевьев де Буа кхъэм дыдэтщ. Мыбы къэкIуащ Хьэгъундокъуэ Елмэсхъан и хэкуэгъухэр, Къэбэрдейм ипхъу щэджащэм и кхъащхьэм щхьэщэ хуащIын папщIэ. Мыбдежым пэмыжыжьэу щыт тыкуэн цIыкIум Алътуд Юрэрэ сэрэ къыщытщэхуащ удз гъэгъа нэхъ дахэ дыдэхэр.
Мис кхъэлэгъунэри. Шэху уэздыгъэхэр маблэ... Уплъэмэ, уолъагъу орден лентIхэр... Ди щхьэм и закъуэ мыхъуу, Къэбэрдей-Балъкъэрым щыпсэу псоми я цIэкIэ кхъащхьэм тетлъхьащ удз гъэгъахэр...
А удзхэри Елмэсхъан и псэм дежкIэ лъапIэу къыщIэкIынщ, Хамэ къэрал легионым и япэ полкым и сэлэтхэм къахьахэми хуэдэу. Нэхъ лъапIэнкIи хъунщ, хэт ищIэн…
ФIэхъус удохыж, Елмэсхъан! Уи ахърэтыр дахэ ухъу!
Ипхъу ЩIыхьлым и IуэхущIафэхэм щымыгъуазэ уи хэкуэгъухэм дэ яжетIэжынщ уи хъыбар. Уи цIэр жаIэнщ иригушхуэу: уи цIэ зыфIаща уэрамым ягу укъагъэкIыжу ирикIуэнхэщ; уи адэр къыщалъхуа жылэжьым дэт еджапIэм уи цIэр фIащынщ; уэ птеухуа тхылъ ятхынщ, фильм трахынщ... Ауэ а псо дыдэр, пщIэркъэ, къэмыхъупэми, дэ уэ бжыдоIэ:
Щыпсэу цIыхухэм я гум, я псэм! Щыпсэу!».
